Bi kịch "lũ chồng lũ": khi dòng sông bị "băm nát" và cái giá của tư duy tận thu

BI KỊCH "LŨ CHỒNG LŨ": KHI DÒNG SÔNG BỊ "BĂM NÁT" VÀ CÁI GIÁ CỦA TƯ DUY TẬN THU

Miền Trung – "chiếc đòn gánh" cong oằn gánh hai đầu đất nước, nơi thiên nhiên chưa bao giờ thôi thử thách con người. Nếu ngày xưa, lũ lụt là quy luật của trời đất, là "mùa nước nổi" mang theo phù sa, thì ngày nay, khái niệm ấy đã bị biến tướng thành một thảm họa mang tên: Lũ chồng lũ. Đó không còn đơn thuần là thiên tai, mà là sự cộng hưởng tàn khốc giữa sự khắc nghiệt của địa hình và sự can thiệp thô bạo của con người vào mạch máu tự nhiên.

Khi những dòng sông bị "băm nát" để phục vụ mục tiêu năng lượng, chúng ta đã vô tình treo những "túi nước" khổng lồ lơ lửng trên đầu hàng triệu dân sinh. Dưới đây là phân tích toàn diện về cơ chế hủy diệt này.

1. "Thiên thời, địa lợi" đã mất: Lời nguyền địa lý của miền Trung

Để hiểu tại sao lũ miền Trung lại hung hãn đến thế, trước hết phải nhìn vào "cơ thể" của vùng đất này.

Hệ thống sông ngòi miền Trung mang đặc tính "Ngắn – Dốc – Hẹp". Bắt nguồn từ dãy Trường Sơn hùng vĩ và đổ thẳng ra biển Đông, những con sông ở đây không có được sự uốn lượn hiền hòa hay những vùng châu thổ rộng lớn để giảm tốc dòng chảy như sông Hồng hay sông Cửu Long.

• Ngắn: Quãng đường từ thượng nguồn về hạ du quá ngắn khiến nước không kịp ngấm, không kịp dàn trải.
• Dốc: Độ dốc lớn biến dòng nước mưa thành những mũi tên nước lao đi với vận tốc cực đại.

Trong bối cảnh tự nhiên ấy, lẽ ra quy hoạch thủy lợi phải cực kỳ cẩn trọng, tôn trọng dòng chảy để thoát lũ nhanh nhất. Thế nhưng, thực tế lại đi ngược lại: Chúng ta đã đặt lên những dòng sông ngắn ngủi ấy một mật độ thủy điện dày đặc đến nghẹt thở. Những dòng sông vốn dĩ cần được khơi thông, nay lại bị chặn dòng, chia cắt thành từng khúc ruột đau thương.

2. Hiệu Ứng Domino: Quy trình "cộng hưởng" chết người

Cụm từ "quy trình vận hành liên hồ chứa" nghe rất khoa học, nhưng trong thực tế khắc nghiệt của mưa bão miền Trung, nó thường biến thành một hiệu ứng Domino thảm khốc.

Cơ chế của sự sụp đổ dây chuyền:

Hãy tưởng tượng một dòng sông bị cắt thành 3-4 bậc thang thủy điện.

1.    Tại thượng nguồn: Mưa lớn trút xuống, hồ chứa số 1 đầy nước. Để đảm bảo an toàn đập (tránh vỡ đập), van xả buộc phải mở. Khối lượng nước khổng lồ mang theo áp lực cực lớn đổ ập xuống phía dưới.

2.    Tại trung lưu: Hồ chứa số 2 vốn đã đầy do mưa nội vùng, nay đột ngột hứng trọn "cú đấm" nước từ hồ số 1. Không còn dung tích phòng lũ, hồ số 2 rơi vào tình trạng báo động khẩn cấp. Phản xạ duy nhất là: Xả ngay lập tức, và phải xả nhanh hơn, mạnh hơn lượng nước về để cứu đập.

3.    Sự cộng hưởng: Cứ thế, đập trên dồn đập dưới. Lượng nước xả ra không phải là phép cộng ($1+1=2$) mà là phép nhân của động năng và vận tốc.

Khi đến hồ cuối cùng giáp ranh đồng bằng, khối nước ấy đã trở thành một con quái vật khổng lồ, tích tụ sự cuồng nộ của cả một hệ thống bậc thang, sẵn sàng nuốt chửng hạ du.

3. Giải mã "lũ sốc": Khi thế năng hóa thành vũ khí hủy diệt

Tại sao người dân miền Trung luôn nói: "Nước lên nhanh quá, không kịp kê đồ, không kịp chạy"? Câu trả lời nằm ở vật lý của dòng chảy nhân tạo.

Khác với lũ tự nhiên – nơi nước dâng lên từ từ theo lượng mưa (đồ thị hình sin thoải), lũ từ thủy điện là loại Lũ Sốc (Flash Flood) với đồ thị dựng đứng.

• Sự chuyển hóa năng lượng: Nước tích trong hồ ở độ cao hàng trăm mét chứa một Thế năng ($E_p$) khổng lồ. Khi cửa xả mở, toàn bộ thế năng này chuyển hóa thành Động năng ($E_k$) và áp lực dòng chảy.
• Đoạn đường tử thần: Do sông miền Trung quá ngắn, dòng nước xả ra chưa kịp tiêu hao năng lượng do ma sát thì đã ập vào nhà dân. Dòng chảy này mang sức mạnh vật lý đủ để xé toạc bờ kè, cuốn trôi móng nhà và gây xói lở khủng khiếp mà lũ tự nhiên hiếm khi gây ra.
• Yếu tố bất ngờ: Mưa rơi thì có thể nhìn trời mà đoán, nhưng xả lũ thì phụ thuộc vào quyết định của con người ở thượng nguồn. Khi thông báo xả lũ đến được với dân, đôi khi nước đã ngập đến mái nhà.

4. Tư duy "tận thu dòng chảy": Nguồn gốc của bi kịch

Sâu xa hơn cả yếu tố kỹ thuật, nguyên nhân cốt lõi nằm ở tư duy quy hoạch và khai thác tài nguyên: Tư duy tận thu.

Chúng ta đã xem dòng sông đơn thuần là một nguồn tài nguyên phát điện (thủy năng) mà quên mất chức năng sinh thái quan trọng nhất của nó: thoát nước.

• Dòng sông bị "băm nát": Việc cấp phép ồ ạt cho các thủy điện nhỏ (vốn có dung tích phòng lũ gần như bằng 0) đã biến dòng sông thành một chuỗi các ao hồ tù đọng. Rừng đầu nguồn – tấm lá chắn xanh giữ nước – bị cạo trọc để làm lòng hồ, làm đường công vụ.
• Lợi ích tư nhân, rủi ro xã hội: Doanh nghiệp thu tiền từ việc bán điện, nhưng cái giá của lũ lụt, hoa màu mất trắng, nhà cửa trôi sông thì người dân hạ du phải gánh chịu. Tư duy "tích nước phát điện, xả nước cứu đập" đã đặt sự an toàn của công trình bê tông lên trên sự an nguy của cộng đồng.

5. Lời Kết: Tiếng khóc của hạ du và bài toán cần lời giải

Hậu quả của "Lũ chồng lũ" không chỉ đo đếm bằng số liệu thống kê thiệt hại kinh tế. Nó đo bằng nỗi ám ảnh của những đứa trẻ miền Trung mỗi mùa mưa về, đo bằng những đôi mắt thâm quầng lo âu của người già khi nghe tiếng kẻng báo động trong đêm.

Miền Trung đang phải chịu đựng một "cú đấm kép": Thiên tai ngày càng cực đoan do biến đổi khí hậu, và Nhân tai do sự quy hoạch thiếu tầm nhìn tổng thể.

Đã đến lúc phải dũng cảm nhìn thẳng vào sự thật: Chúng ta không thể bắt những dòng sông ngắn và dốc phải gánh quá nhiều thủy điện. Cần phải loại bỏ ngay những dự án thủy điện nhỏ không hiệu quả, trả lại không gian cho dòng chảy, và phục hồi những cánh rừng phòng hộ. Nếu không thay đổi tư duy từ "tận thu" sang "thuận thiên", thì những cơn "lũ sốc" sẽ mãi là lưỡi gươm treo lơ lửng, chực chờ giáng xuống dải đất vốn đã chịu quá nhiều thương đau này.

Lm. Anmai, CSsR