Cùng cộng đoàn tôn vinh Thiên Chúa: vai trò của thánh nhạc và ca đoàn trong phụng vụ

CÙNG CỘNG ĐOÀN TÔN VINH THIÊN CHÚA: VAI TRÒ CỦA THÁNH NHẠC VÀ CA ĐOÀN TRONG PHỤNG VỤ

Trong đời sống đức tin của cộng đồng Kitô hữu, phụng vụ là trung tâm của sự thờ phượng, nơi mà mọi người cùng nhau hướng về Thiên Chúa để tôn vinh và ngợi khen Ngài. Một trong những phương thức biểu đạt đẹp đẽ và sâu sắc nhất trong phụng vụ chính là ca hát. Ca hát không chỉ là một hình thức nghệ thuật, mà còn là cách thức giúp cộng đoàn tín hữu tham gia một cách tích cực và ý nghĩa vào các cử hành thánh. Tuy nhiên, Giáo hội luôn nhấn mạnh rằng sự tham gia này không chỉ dừng lại ở việc hát to hay hát theo, mà trước hết phải là sự tham gia nội tại. Nghĩa là, các tín hữu cần kết hợp lòng trí của mình với những lời ca, những giai điệu mà họ đọc, hát hoặc lắng nghe. Việc này giúp cộng đoàn nâng tâm hồn lên cùng Chúa, tạo nên một sự hiệp thông sâu sắc với mầu nhiệm thánh thiêng. Như Công đồng Vatican II đã dạy trong Hiến chế về Phụng vụ Thánh, sự tham gia phải là "đầy đủ, ý thức và tích cực" (Sacrosanctum Concilium, số 14), và ca hát chính là một công cụ tuyệt vời để đạt được điều đó.

Để hiểu rõ hơn về khái niệm tham gia tích cực qua ca hát và lắng nghe, chúng ta có thể nhìn vào lời dạy của Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II. Trong Tông thư Dies Domini (Ngày của Chúa), ngài đã giải thích một cách sâu sắc: “Sự tham gia tích cực không loại trừ sự thụ động tích cực của thinh lặng, yên tĩnh và lắng nghe, vì thực ra, những yếu tố này rất cần thiết. Ví dụ, những người tham gia việc thờ phượng không thụ động khi lắng nghe các bài đọc hoặc bài giảng, hoặc chú tâm vào những lời nguyện của chủ tế, những bài thánh ca và nhạc phụng vụ. Đây là những trải nghiệm về sự thinh lặng và yên tĩnh, nhưng theo cách riêng và mang tính năng động sâu xa.” Lời dạy này nhắc nhở chúng ta rằng, ngay cả khi không hát trực tiếp, việc lắng nghe ca đoàn hoặc thừa tác viên hát cũng là một hình thức tham gia tích cực, vì nó khơi dậy trong lòng người nghe một sự kết hợp nội tâm với Thiên Chúa. Không phải lúc nào cộng đoàn cũng cần hát to để chứng minh sự tham gia; đôi khi, sự im lặng chiêm ngưỡng lại là cách thức mạnh mẽ nhất để tôn vinh Ngài.

Hơn nữa, vẻ đẹp của âm nhạc trong phụng vụ không chỉ dừng lại ở việc hỗ trợ tham gia, mà còn phản ánh chính vẻ đẹp của Thiên Chúa. Đức Hồng y Joseph Ratzinger, sau này là Đức Giáo hoàng Benedict XVI, đã nhận định một cách sâu sắc trong cuốn The Spirit of the Liturgy: “Sự huyền bí của vẻ đẹp vô hạn vẫn ở đó và cho phép chúng ta trải nghiệm sự hiện diện của Chúa một cách chân thực và sống động hơn nhiều bài giảng.” Âm nhạc, với sức mạnh của mình, có khả năng chạm đến những chiều sâu của tâm hồn mà lời nói thông thường khó lòng đạt tới. Nó như một cầu nối giữa trần thế và thiên quốc, giúp con người cảm nhận được sự hiện diện của Đấng Vô Hình qua những giai điệu hữu hình. Trong phụng vụ, khi âm nhạc được sử dụng đúng cách, nó không chỉ làm đẹp cho cử hành mà còn nâng tầm trải nghiệm thiêng liêng, khiến cộng đoàn như đang chạm đến vẻ đẹp tuyệt đối của Thiên Chúa – cội nguồn của mọi vẻ đẹp trong vũ trụ.

Tiếp nối dòng suy tư này, Đức Thánh Cha Phanxicô, trong diễn văn tại Hội nghị Quốc tế về Thánh nhạc tổ chức tại Roma ngày 4/3/2017, đã khẳng định vai trò quan trọng của thánh nhạc trong việc giúp dân Chúa tham gia toàn diện vào mầu nhiệm Thiên Chúa. Ngài nói: “Tôi khuyến khích anh chị em đừng quên mục tiêu quan trọng này: giúp dân Chúa nhận thức và tham gia, bằng tất cả giác quan, thể lý và tinh thần, vào mầu nhiệm Thiên Chúa. Thánh nhạc và thánh ca phụng vụ có nhiệm vụ mang lại cho chúng ta cảm thức về vinh quang Thiên Chúa, về vẻ đẹp và sự thánh thiện của Ngài, luôn phủ lấy chúng ta trong ‘đám mây sáng ngời’.” Lời dạy này nhấn mạnh rằng thánh nhạc không chỉ là một phần trang trí cho phụng vụ, mà là một công cụ thiết yếu để đánh thức các giác quan, giúp con người trải nghiệm sự thánh thiện của Thiên Chúa một cách sống động. Qua đó, cộng đoàn không chỉ hát mà còn "thấy" và "cảm nhận" vinh quang của Ngài, như đang được bao phủ bởi đám mây sáng ngời của sự hiện diện thần linh.

Tuy nhiên, trong bối cảnh ngày nay, đôi khi có những hiểu lầm về việc ưu tiên ca hát cộng đoàn đến mức loại bỏ hoàn toàn vai trò của ca đoàn. Đây là một sai lầm nghiêm trọng, vì Giáo hội chưa bao giờ chủ trương loại bỏ ca đoàn mà chỉ khuyến khích sự tham gia của cộng đoàn. Trái lại, ca đoàn vẫn giữ vị trí quan trọng, đặc biệt trong những thời điểm thích hợp của buổi cử hành hoặc trong các dịp long trọng. Ca đoàn có thể trình bày những tác phẩm hợp xướng đòi hỏi kỹ thuật cao và sự tập dượt công phu, giúp nâng cao chất lượng phụng vụ mà không làm giảm sự tham gia của cộng đoàn. Chẳng hạn, trong hoặc sau khi rước lễ, nếu ca đoàn trình bày hợp xướng “Ngài là Thiên Chúa” (Te Deum) của nhạc sĩ Hải Linh, người nghe sẽ cảm thấy như đang hợp nhất với “các thiên thần, các quyền thần”, “tông đồ đoàn”, “các tiên tri” và các “thánh nhân tử đạo” để vang lên lời chúc tụng tán dương Thiên Chúa qua công trình cứu độ của Đức Kitô. Tác phẩm này, với sự hòa quyện giữa lời kinh cổ điển và giai điệu Việt Nam, không chỉ tôn vinh Thiên Chúa mà còn khơi dậy trong cộng đoàn một cảm thức hiệp thông với toàn thể Giáo hội thiên quốc.

Một ví dụ khác đầy ấn tượng là trong mùa Phục sinh, khi ca đoàn trình bày tuyệt khúc Hallelujah trích từ trường ca Messiah của George Frideric Handel. Giai điệu hùng tráng, dâng trào của bản nhạc này sẽ khiến cộng đoàn dâng đầy cảm xúc rộn ràng, hòa lẫn với niềm vui khải hoàn của Vua Kitô – Đấng đã chiến thắng tử thần và phục sinh vinh hiển. Những khoảnh khắc như vậy không làm cộng đoàn trở nên thụ động; trái lại, chúng khơi dậy một sự tham gia nội tâm sâu sắc hơn, nơi mà âm nhạc trở thành cầu nối để tâm hồn bay bổng lên cùng Chúa. Khi lắng nghe những bản hợp xướng chất lượng cao được ca đoàn trình bày một cách trau chuốt, cộng đoàn sẽ hưởng lợi ích to lớn: tâm hồn được nâng cao, hướng về Thiên Chúa là vẻ đẹp tuyệt đối, và nhận ra rằng mọi vẻ đẹp trên đời đều xuất phát từ Ngài.

Trải nghiệm này không phải là mới mẻ; nó đã được Thánh Augustinô chia sẻ một cách chân thành trong cuốn Tự Thú (Confessiones): “Bao lần con đã rơi lệ khi nghe các thánh thi, thánh ca của Chúa, những âm thanh dịu dàng vang lên trong thánh đường của Chúa, con đã xúc động biết bao! Các âm thanh đó rót vào tai con, và chân lý được tinh luyện trong trái tim con, từ đó niềm hưng phấn đạo đức sục sôi lên và nước mắt tuôn tràn, những điều đó làm cho con hạnh phúc.” Thánh nhân, một trong những nhà thần học vĩ đại của Giáo hội, đã thừa nhận rằng thánh ca không chỉ là âm thanh, mà còn là phương tiện để chân lý thấm sâu vào tâm hồn, khơi dậy niềm hưng phấn đạo đức và thậm chí dẫn đến nước mắt hạnh phúc. Rất có thể, chính những trải nghiệm như vậy đã đóng góp quan trọng vào hành trình hoán cải của ngài, từ một cuộc đời xa rời đức tin đến một vị thánh vĩ đại.

Vì vậy, nếu ca đoàn luôn ý thức rằng sứ mệnh của mình là cùng cộng đoàn tôn vinh Thiên Chúa qua những bài thánh ca có giá trị nghệ thuật và thiêng liêng, thì sự phục vụ của họ sẽ thực sự góp phần giúp cộng đoàn tiếp cận “phẩm giá và vẻ đẹp” của phụng vụ. Nỗ lực này không chỉ là hát hay, mà còn là sống và truyền tải vẻ đẹp của Thiên Chúa qua âm nhạc. Như Đức Thánh Cha Phanxicô đã khích lệ trong diễn văn tại Hội nghị Thánh nhạc: “Giáo hội đánh giá cao sự phục vụ của các bạn trong các cộng đoàn: các bạn giúp họ cảm nhận được sự hấp dẫn của vẻ đẹp giải thoát người ta khỏi sự tầm thường, nâng họ hướng lên Thiên Chúa và hợp nhất các tâm hồn trong lời ngợi khen và sự dịu dàng của âm nhạc.” Lời này là sự công nhận sâu sắc đối với ca đoàn, nhắc nhở rằng họ không phải là những nghệ sĩ biểu diễn, mà là những người phục vụ, giúp cộng đoàn thoát khỏi sự tầm thường hàng ngày để hướng lên Đấng Cao Cả.

Ca hát trong phụng vụ là một món quà tuyệt vời từ Thiên Chúa, giúp cộng đoàn tôn vinh Ngài một cách trọn vẹn. Dù qua ca hát cộng đoàn hay qua sự trình bày chuyên nghiệp của ca đoàn, mục tiêu cuối cùng vẫn là nâng tâm hồn lên cùng Chúa, trải nghiệm vẻ đẹp và vinh quang của Ngài. Chúng ta hãy cùng nhau, với lòng khiêm tốn và nhiệt thành, sử dụng thánh nhạc như một công cụ để hiệp thông sâu sắc hơn với Thiên Chúa và với nhau, trong tinh thần của Giáo hội.

Lm. Anmai, CSsR