Đạo đức nghề nghiệp: khi lương tâm và lợi nhuận mâu thuẫn

ĐẠO ĐỨC NGHỀ NGHIỆP: KHI LƯƠNG TÂM VÀ LỢI NHUẬN MÂU THUẪN

Trong hành trình mưu sinh và tự khẳng định giá trị bản thân, con người không chỉ đơn thuần tham gia vào các hoạt động kinh tế mà còn dấn thân vào một không gian xã hội phức tạp, nơi mỗi nghề nghiệp đều mang trong mình một thiên chức và một bộ quy tắc ứng xử riêng. Khái niệm “đạo đức nghề nghiệp” ra đời như một hệ thống chuẩn mực và giá trị, đòi hỏi người hành nghề phải vượt lên trên những toan tính cá nhân để phục vụ lợi ích chung, bảo vệ phẩm giá con người và duy trì niềm tin xã hội. Tuy nhiên, trong một thế giới vận hành bằng động lực thị trường, nơi lợi nhuận được xem là thước đo thành công tối thượng, một cuộc chiến âm thầm nhưng khốc liệt luôn diễn ra bên trong mỗi cá nhân: cuộc chiến giữa tiếng nói lương tâm và cám dỗ lợi nhuận. Đây không chỉ là một vấn đề lý thuyết mà là một thực tế sống động, thử thách sự kiên định của mỗi người làm nghề và định hình nên chất lượng đạo đức của toàn bộ nền văn minh.

Lương tâm, theo định nghĩa sâu xa nhất, là năng lực bẩm sinh của linh hồn con người, cho phép ta phân biệt thiện ác, đúng sai. Nó là vị quan tòa nội tâm, luôn cất tiếng nói phán xét trước và sau mỗi hành động, thúc đẩy ta làm điều phải và ngăn cản ta làm điều xấu. Lương tâm không bị chi phối bởi luật pháp hay hợp đồng kinh tế, mà nó dựa trên một nền tảng luân lý phổ quát, một trực giác về cái Thiện. Ngược lại, lợi nhuận là chênh lệch dương giữa doanh thu và chi phí, là huyết mạch của doanh nghiệp, là điều kiện tiên quyết để tồn tại và phát triển trong môi trường cạnh tranh. Khát vọng lợi nhuận không xấu, bởi nó là động lực thúc đẩy sự đổi mới, sáng tạo và tạo ra của cải cho xã hội. Tuy nhiên, khi lợi nhuận trở thành mục đích duy nhất, tuyệt đối, nó bắt đầu biến đổi từ một công cụ phát triển thành một vị thần độc đoán, sẵn sàng yêu cầu những vật hiến tế bằng chính những giá trị đạo đức cao quý nhất.

Sự mâu thuẫn bắt đầu phát lộ rõ ràng nhất khi người làm nghề đứng trước những quyết định giao thoa: một bên là nghĩa vụ luân lý đối với khách hàng, đối với cộng đồng, và một bên là khoản lợi nhuận khổng lồ đang chờ đợi. Trong lĩnh vực y tế, mâu thuẫn này là cuộc đấu tranh giữa việc cung cấp liệu pháp điều trị hiệu quả nhất với chi phí thấp nhất cho bệnh nhân (lương tâm) và việc kê đơn các dịch vụ y tế không cần thiết, bán thuốc đắt tiền do công ty liên kết cung cấp (lợi nhuận). Một bác sĩ, vốn mang trên vai thiên chức cứu người, có thể bị áp lực phải đạt chỉ tiêu doanh số hoặc sử dụng trang thiết bị mới nhất do bệnh viện đầu tư, bất chấp sự cần thiết thực sự của nó đối với người bệnh. Lúc này, lời thề Hippocrates trở nên mong manh trước tiếng gọi của đồng tiền.

Trong ngành tài chính và kế toán, mâu thuẫn biểu hiện qua việc che đậy rủi ro hoặc làm đẹp sổ sách. Một chuyên gia tài chính có thể biết rõ một sản phẩm đầu tư là quá rủi ro đối với khách hàng của mình, nhưng áp lực bán hàng và hoa hồng cao lại thúc đẩy họ khuyến nghị. Một kế toán viên có thể bị ban lãnh đạo gây áp lực phải điều chỉnh báo cáo tài chính để thu hút nhà đầu tư hoặc trốn tránh thuế. Họ có thể biện minh rằng đây là "chiến lược" hay "lách luật" chứ không phải "phạm pháp," nhưng chính sự lách luật ấy đã làm xói mòn tính minh bạch và công bằng, gây thiệt hại nghiêm trọng cho hệ thống kinh tế và niềm tin công chúng. Vụ bê bối Enron hay Lehman Brothers là những lời cảnh tỉnh đắt giá cho thấy khi lợi nhuận trở thành động lực tuyệt đối, nó có thể kéo sập cả những tập đoàn tưởng chừng như vững chắc nhất.

Ngay cả trong ngành xây dựng, nơi an toàn là yếu tố sống còn, mâu thuẫn cũng tồn tại dưới dạng việc cắt giảm chi phí vật liệu. Một nhà thầu đứng trước lựa chọn: sử dụng vật liệu chất lượng cao, đúng quy chuẩn (tăng chi phí, giảm lợi nhuận) hay sử dụng vật liệu kém chất lượng hơn để tối đa hóa biên lợi nhuận, chấp nhận rủi ro về độ bền và an toàn công trình. Quyết định đó không chỉ ảnh hưởng đến doanh thu của công ty mà còn đặt mạng sống của những người sử dụng công trình vào vòng nguy hiểm. Lương tâm đòi hỏi tính trung thực tuyệt đối với chất lượng, trong khi lợi nhuận lại khuyến khích sự thỏa hiệp nguy hiểm.

Sự trỗi dậy của công nghệ và truyền thông số đã tạo ra những hình thái mâu thuẫn mới và tinh vi hơn. Đối với các công ty công nghệ, dữ liệu người dùng là vàng, và lợi nhuận đến từ việc thu thập, phân tích và bán thông tin đó. Lương tâm yêu cầu bảo vệ quyền riêng tư và sự an toàn của người dùng, nhưng mô hình kinh doanh dựa trên quảng cáo và sự chú ý lại thúc đẩy họ thiết kế các sản phẩm gây nghiện, thu thập dữ liệu cá nhân một cách xâm phạm và thao túng hành vi người dùng. Người làm nghề trong lĩnh vực này phải đối mặt với một câu hỏi luân lý: Tôi đang xây dựng một công cụ để nâng cao cuộc sống con người, hay một cỗ máy khai thác sự chú ý và dữ liệu cá nhân vì lợi nhuận?

Tiếng nói của lương tâm thường rất yếu ớt trong một môi trường ồn ào của tham vọng và áp lực cạnh tranh. Tuy nhiên, việc cố tình phớt lờ lương tâm không chỉ gây hại cho người khác mà còn làm tổn thương chính nội tại của người hành nghề. Gánh nặng tâm lý, sự bào mòn các giá trị cốt lõi, và cảm giác tội lỗi dai dẳng là cái giá mà người ta phải trả. Hơn nữa, những hành vi vô đạo đức vì lợi nhuận, dù có thể mang lại thành công ngắn hạn, lại luôn là mầm mống hủy hoại uy tín và niềm tin về lâu dài. Niềm tin là loại tài sản vô hình quý giá nhất của bất kỳ nghề nghiệp hay tổ chức nào; một khi đã đánh mất, việc khôi phục nó đòi hỏi một nỗ lực to lớn, đôi khi là bất khả thi.

Để chống lại cám dỗ lợi nhuận tuyệt đối, điều quan trọng là phải nhận ra rằng đạo đức nghề nghiệp không phải là một sự cản trở kinh doanh mà là một yếu tố cấu thành nên giá trị bền vững. Một doanh nghiệp hoạt động theo lương tâm, đặt tính trung thực, chất lượng và sự phục vụ lên hàng đầu, sẽ xây dựng được lòng trung thành của khách hàng, thu hút được nhân tài và tạo ra một văn hóa làm việc lành mạnh. Đó là một chiến lược dài hạn, nơi lợi nhuận là hệ quả tất yếu của việc thực thi đạo đức, chứ không phải là mục tiêu được đánh đổi bằng đạo đức. Các triết gia luân lý đã từ lâu khẳng định rằng hạnh phúc đích thực (eudaimonia) chỉ đến khi con người sống theo những đức tính tốt đẹp (virtue ethics). Áp dụng vào nghề nghiệp, thành công đích thực là sự dung hòa giữa hiệu suất vật chất và sự mãn nguyện tinh thần.

Sự mâu thuẫn giữa lương tâm và lợi nhuận cũng đòi hỏi sự can thiệp từ ba cấp độ: cá nhân, tổ chức và xã hội. Ở cấp độ cá nhân, người làm nghề cần được trang bị "trí tưởng tượng luân lý," tức là khả năng nhìn xa hơn những lựa chọn đen trắng trước mắt để tìm ra những giải pháp sáng tạo, vừa đạt được mục tiêu tài chính vừa bảo toàn được tính toàn vẹn đạo đức. Điều này đòi hỏi sự giáo dục luân lý liên tục, sự tự vấn nghiêm túc và lòng can đảm để nói "Không" với những hành vi phi đạo đức, ngay cả khi phải đối mặt với hậu quả nghề nghiệp.

Ở cấp độ tổ chức, cần phải thay đổi văn hóa doanh nghiệp từ một môi trường lấy "cổ đông là trên hết" sang mô hình "các bên liên quan" (stakeholder theory), nơi lợi ích của nhân viên, khách hàng, cộng đồng và môi trường cũng quan trọng ngang bằng với lợi ích của cổ đông. Sự lãnh đạo đạo đức (ethical leadership) đóng vai trò then chốt; những người đứng đầu phải là tấm gương về sự trung thực, thiết lập các cơ chế khuyến khích hành vi đạo đức (chẳng hạn như thưởng cho sự minh bạch, chứ không phải cho sự im lặng) và các cơ chế bảo vệ những người dám lên tiếng tố cáo (whistleblowers). Một tổ chức không nên chỉ có các quy tắc tuân thủ (compliance rules), mà cần có các giá trị cốt lõi (core values) được thực thi trong mọi quyết định.

Ở cấp độ xã hội, vai trò của nhà nước và công chúng là không thể thiếu. Sự điều tiết của chính phủ cần phải đủ mạnh mẽ để ngăn chặn những hành vi khai thác tối đa lợi nhuận bằng mọi giá. Luật pháp phải tạo ra một sân chơi bình đẳng, nơi các công ty có đạo đức không bị thua thiệt so với các đối thủ vô đạo đức. Đồng thời, người tiêu dùng và các tổ chức xã hội dân sự cũng cần thể hiện vai trò của mình thông qua việc ưu tiên mua sắm, đầu tư vào các doanh nghiệp có trách nhiệm xã hội. Sức mạnh của dư luận và thị trường có đạo đức (ethical market) là một đối trọng hiệu quả, buộc các doanh nghiệp phải xem lương tâm là một yếu tố cạnh tranh.

Chúng ta, những người đang sống và làm việc trong xã hội hiện đại, không thể thoát khỏi sự lựa chọn thường xuyên giữa cái đúng và cái lợi. Đạo đức nghề nghiệp không phải là một chiếc áo choàng khoác lên mình khi cần thiết, mà là xương sống, là bản chất của sự chuyên nghiệp. Chọn lương tâm không có nghĩa là từ bỏ lợi nhuận, mà là định vị lợi nhuận trong một khuôn khổ luân lý cao hơn, nơi thành công vật chất đi đôi với sự thịnh vượng tinh thần và xã hội. Sự dung hòa này, dù khó khăn, chính là nền tảng để xây dựng một xã hội công bằng, nhân văn và bền vững, nơi công việc không chỉ là phương tiện kiếm sống mà còn là cách ta thực hiện thiên chức và đóng góp vào mục đích cao cả của đời người. Cuối cùng, chính những nghề nghiệp nào kiên trì gìn giữ phẩm giá và tiếng nói lương tâm của mình sẽ là những nghề nghiệp tồn tại và phát triển mạnh mẽ nhất.

Lm. Anmai, CSsR.