Lũ tự nhiên khác với lũ xả đập: đừng đánh tráo khái niệm

LŨ TỰ NHIÊN KHÁC VỚI LŨ XẢ ĐẬP: ĐỪNG ĐÁNH TRÁO KHÁI NIỆM – KHI LÒNG THAM "VẮT KIỆT" SỨC CHỊU ĐỰNG CỦA MẸ THIÊN NHIÊN

Trong những năm gần đây, mỗi khi mùa mưa bão đi qua, cụm từ "lũ chồng lũ" hay "xả lũ đúng quy trình" lại vang lên như một điệp khúc đau lòng. Giữa dòng nước đục ngầu cuốn trôi nhà cửa, ruộng vườn và sinh mạng, có một sự thật đang bị làm mờ đi bởi những báo cáo kỹ thuật lạnh lùng: Sự khác biệt sinh tử giữa lũ lụt tự nhiên và lũ do xả đập. Đã đến lúc chúng ta cần nhìn thẳng vào sự thật, bóc tách từng lớp vỏ bọc của lợi ích nhóm và sự ngạo mạn của con người đối với thiên nhiên.

1. Đừng đánh tráo khái niệm: Bản chất của lũ tự nhiên và "Quả Bom Nước" nhân tạo

Chúng ta cần rạch ròi hai khái niệm này để thấy rõ trách nhiệm thuộc về ai.

·        Lũ tự nhiên: Là quy luật của trời đất. Nước mưa rơi xuống, ngấm vào đất, chảy ra sông suối và dâng lên từ từ. Dù có thể gây ngập lụt, nhưng dòng chảy tự nhiên thường có độ trễ (lag time) nhất định, cho phép sinh vật và con người có thời gian phản ứng.

·        Lũ xả đập (Nhân tai): Đây là sự can thiệp thô bạo vào dòng chảy. Một khối lượng nước khổng lồ bị tích tụ nhân tạo, sau đó được xả ra đột ngột trong thời gian ngắn với tốc độ và áp lực khủng khiếp.

Nghịch lý của Thủy điện nhỏ

Vấn đề nhức nhối nhất nằm ở quy hoạch ồ ạt các thủy điện nhỏ (hay còn gọi là thủy điện cóc). Khác với các đập thủy điện chiến lược quốc gia có chức năng cắt lũ thực sự, các thủy điện nhỏ thường được vận hành bởi tư nhân hoặc nhóm đầu tư với mục tiêu tối thượng là Lợi Nhuận.

Tâm lý của người vận hành thủy điện nhỏ rất giống một con bạc khát nước:

1.    Sợ lãng phí: Nước là tiền. Xả nước đi là xả tiền đi. Vì vậy, dù dự báo có mưa lớn, họ vẫn cố tích nước đến mức cao nhất có thể để dự trữ cho mùa khô hoặc để phát điện tối đa.

2.    Sự hoảng loạn: Khi mưa cực đoan ập đến, hồ chứa đầy ắp không còn khả năng chứa thêm. Lúc này, nỗi sợ vỡ đập (mất vốn, mất tài sản) lớn hơn nỗi sợ gây hại cho hạ du.

3.    Hành động: Họ xả cấp tập, cộng hưởng với lượng mưa trời đang đổ xuống, tạo thành một "quả bom nước" quét sạch mọi thứ ở hạ lưu.

Câu hỏi cần đặt ra: Nguồn điện từ các thủy điện nhỏ này đi về đâu? Lợi nhuận chảy vào túi ai? Và quan trọng nhất, hiệu suất vài megawatt điện thu được có đủ để bù đắp hàng trăm tỷ đồng thiệt hại và những sinh mạng đã mất của cộng đồng bên dưới hay không? Đây là bài toán kinh tế và đạo đức cần được kiểm toán minh bạch, không thể đánh đổi an sinh của cả một vùng lấy lợi ích của một nhóm nhỏ.

2. Rừng nguyên sinh: Tấm khiên bị bỏ quên và sự ngộ nhận về rừng trồng

Một trong những sai lầm tai hại nhất là quan điểm "trồng rừng thay thế" một cách máy móc. Người ta phá đi hàng trăm héc-ta rừng già để làm thủy điện, làm đường, khai thác gỗ, rồi trồng lại bằng những cánh rừng keo, bạch đàn, hay cao su và gọi đó là "phủ xanh".

Đó là sự đánh tráo nguy hiểm. Rừng trồng không bao giờ có thể thay thế vai trò thủy văn của Rừng Mưa Nhiệt Đới (Tropical Rain Forest).

Cơ chế "Miếng Bọt Biển" của Rừng Già

Hãy tưởng tượng rừng nguyên sinh như một miếng bọt biển khổng lồ và vĩ đại:

·        Cấu trúc đa tầng: Từ tầng vượt tán, tầng tán, tầng dưới tán, tầng cây bụi đến thảm mục. Khi mưa trút xuống, nước không đập thẳng vào mặt đất mà bị xé nhỏ qua từng tầng lá, trượt dài theo thân cây.

·        Bộ rễ vĩ đại: Những cây cổ thụ ngàn năm có bộ rễ cắm sâu từ 3-10m, lan rộng gấp 2-3 lần tán cây. Chúng đan vào nhau, cộng sinh với nấm và vi sinh vật, tạo thành một tấm "lưới thép" bê tông hóa lòng đất tự nhiên.

·        Hiệu suất giữ nước: Với cùng lượng mưa 500mm trong 6 giờ:

o   Rừng nguyên sinh: Giữ lại 70-80% lượng nước trong đất, rễ và thảm mục. Chỉ 20-30% chảy ra suối từ từ. Nước được nhả ra chậm rãi, duy trì dòng chảy quanh năm (nước ngầm).

o   Đồi trọc/Rừng trồng: Nước trôi tuột trên bề mặt gần như 100%, gây lũ quét tức thì và sạt lở đất.

Tại sao rừng trồng (Thứ Sinh) lại yếu ớt?

Rừng trồng (độc canh, cây công nghiệp) có bộ rễ nông, tán lá đơn điệu. Mỗi chu kỳ khai thác gỗ hay thu hoạch nông sản giống như một lần "cạo trọc" lớp da của đất. Đất bị phơi nắng, mưa xói mòn, mất đi kết cấu gắn kết. Chỉ cần 2-3 ngày mưa to, đất nhão ra như bùn lỏng và sạt lở là điều tất yếu.

Sự thật: Phá rừng nguyên sinh làm thủy điện, rồi trồng lại vài cây keo, chính là hành động tự sát. Chúng ta đang phá hủy hệ thống điều tiết nước tinh vi nhất mà tạo hóa mất hàng triệu năm để xây dựng.

3. Lòng tham của con người: muốn làm "Cha Nội Ông Trời" và cái giá phải trả

Chưa có loài sinh vật nào trên Trái Đất lại tham lam và mâu thuẫn như loài người hiện đại. Chúng ta đang mắc kẹt trong cái bẫy của chính mình:

·        Muốn có Thủy điện (năng lượng sạch?) nhưng lại phá vỡ cơ chế điều tiết nước tự nhiên.

·        Muốn có Gỗ quý (nội thất sang trọng) nhưng lại than khóc khi lũ lụt vì mất rừng đầu nguồn.

·        Muốn Kinh tế tăng trưởng vô hạn nhưng tài nguyên Trái Đất là hữu hạn.

Chúng ta muốn "ăn hết cả phần của thiên nhiên", muốn thay trời hành đạo, điều khiển dòng nước, nắn dòng sông, san phẳng ngọn núi. Nhưng con người quên rằng, sự phát triển bền vững không thể tách rời sự tôn trọng các quy luật tự nhiên.

Hiệu ứng nhiệt động học và Quy luật gieo gặt

Quy luật vật lý đơn giản như việc đun một nồi nước:

·        Nóng lên toàn cầu: Do đốt nhiên liệu hóa thạch, khí thải công nghiệp $\rightarrow$ Bầu khí quyển ấm lên.

·        Độ ẩm gia tăng: Không khí nóng chứa được nhiều hơi nước hơn $\rightarrow$ Mây tích tụ năng lượng khủng khiếp hơn.

·        Mưa cực đoan: Khi xả xuống, nó không còn là mưa rào, mà là những "cơn đại hồng thủy" cục bộ.

Khi "nồi nước" khí quyển đang sôi sục vì hoạt động của con người, thì bên dưới mặt đất, chúng ta lại triệt tiêu đi "van an toàn" là những cánh rừng già và chặn dòng chảy bằng bê tông cốt thép. Kết quả là sự xung đột dữ dội: Thiên nhiên gào thét để lấy lại cân bằng, và con người nhỏ bé hứng chịu hậu quả.

4. Lời Kết: Hậu quả của sự tăng trưởng bằng mọi giá

Những đợt thiên tai dị thường từ miền Trung Việt Nam, đến lũ lụt lịch sử ở Trung Quốc, cháy rừng ở Úc hay bão tuyết ở Mỹ không phải là sự ngẫu nhiên. Đó là phản ứng dây chuyền của một hệ thống sinh thái đang bị tổn thương sâu sắc.

Đó là HẬU QUẢ – không mang màu sắc mê tín, mà là kết quả khoa học biện chứng của hành động và phản lực.

·        Nhân là lòng tham, là sự tàn phá môi trường, là quy hoạch thiếu tầm nhìn, là ưu tiên lợi ích kinh tế ngắn hạn.

·        Quả là thiên tai, là nghèo đói tái sinh sau mỗi mùa lũ, là sự bất an thường trực.

Nếu chúng ta vẫn tiếp tục tư duy "khôn hết phần thiên hạ", vừa muốn tận diệt tài nguyên vừa muốn bình an vô sự, thì tương lai sẽ không chỉ là mất mát về tài sản, mà là sự đe dọa đến chính sự tồn vong của nền văn minh. Thiên nhiên không cần con người, nhưng con người không thể sống thiếu thiên nhiên. Đừng để đến khi dòng nước cuốn trôi tất cả mới nhận ra rằng: Tiền không thể ăn được, và thủy điện không thể uống được.

Lm. Anmai, CSsR