Người càng hay phán xét, càng có nhiều vấn đề

NGƯỜI CÀNG HAY PHÁN XÉT, CÀNG CÓ NHIỀU VẤN ĐỀ

Trong cuộc hành trình chung mang tên cuộc đời, chúng ta đều sẽ gặp những người như vậy: những người luôn sẵn sàng đưa ra nhận xét về mọi thứ, những người mà lời nói của họ như một thanh gươm sắc bén, luôn chực chờ chỉ ra sai sót của người khác. Họ phán xét cách ăn mặc của một cô gái, chỉ trích lựa chọn nghề nghiệp của một chàng trai, bình phẩm về cách nuôi dạy con của một người mẹ, và chê bai thành tựu của một người đồng nghiệp. Họ khoác lên mình chiếc áo choàng của sự "thẳng thắn", của "sự thật mất lòng", và tin rằng họ đang ban phát những chân lý mà người khác cần phải nghe.

Nhưng nếu chúng ta dừng lại một chút, lùi lại một bước và quan sát kỹ hơn, chúng ta sẽ nhận ra một sự thật đáng suy ngẫm: Người càng hay phán xét, chỉ trích… lại càng có nhiều vấn đề.

Lời chỉ trích gay gắt mà họ ném ra bên ngoài, thực chất lại không nói nhiều về người bị chỉ trích. Thay vào đó, nó giống như một tấm gương, phản chiếu chính xác và đau đớn những góc khuất, những bất an, những nỗi sợ hãi và những vết thương đang âm ỉ bên trong tâm hồn của chính người phán xét. Hành động chỉ tay về phía người khác thường chỉ là một cách vô thức để họ tạm thời quay lưng lại với những vấn đề của chính mình, để không phải đối diện với sự trống rỗng và bất mãn đang gặm nhấm họ từ bên trong.

Họ không mạnh mẽ hơn, không ưu việt hơn. Họ chỉ đang bất an hơn. Họ không nhìn đời rõ hơn. Họ chỉ đang nhìn đời qua một lăng kính méo mó được tạo nên từ chính những tổn thương của bản thân.

Bài viết này không nhằm mục đích lên án những người hay phán xét, mà là một nỗ lực để cùng nhau thấu hiểu. Thấu hiểu để nhận ra rằng đằng sau mỗi lời nói cay nghiệt có thể là một tâm hồn đang kêu cứu. Thấu hiểu để có thể bảo vệ chính mình khỏi những năng lượng tiêu cực. Và quan trọng nhất, thấu hiểu để tìm ra con đường chữa lành cho chính chúng ta, nếu một ngày ta nhận ra mình cũng đang trở thành một người như vậy. Bởi lẽ, hành trình đi đến sự bình yên thực sự không phải là hành trình đi tìm lỗi sai của thế giới, mà là hành trình quay về đối diện và chữa lành cho chính khu vườn tâm hồn của mình.

Khi một người đưa ra một lời phán xét, họ thường tin rằng mình đang đưa ra một nhận định khách quan về đối tượng trước mặt. Nhưng các nhà tâm lý học từ lâu đã chỉ ra rằng, phần lớn những gì chúng ta nhìn thấy và bình phẩm ở người khác đều bị chi phối nặng nề bởi thế giới nội tâm của chính chúng ta. Lời phán xét, vì thế, trở thành một cánh cửa sổ để nhìn vào tâm hồn của người nói.

. Phép chiếu tâm lý (Psychological Projection): Chỉ trích ở người khác điều ta chối bỏ ở chính mình

Đây là một trong những cơ chế phòng vệ tâm lý phổ biến nhất. "Phép chiếu" là khi chúng ta gán cho người khác những suy nghĩ, cảm xúc, hoặc đặc điểm mà chúng ta không thể chấp nhận ở chính bản thân mình. Đó là những "phần tối" mà chúng ta chôn giấu, chối bỏ, nhưng nó vẫn luôn tìm cách trồi lên bề mặt ý thức.

·        Một người luôn miệng chê bai người khác là "giả tạo", rất có thể bản thân họ đang phải đeo một chiếc mặt nạ mỗi ngày và cảm thấy mệt mỏi vì điều đó.

·        Một người luôn chỉ trích người khác là "lười biếng", có thể đang chiến đấu với sự trì hoãn của chính mình và cảm thấy tội lỗi về nó.

·        Một người luôn phán xét người khác là "ích kỷ", có lẽ sâu thẳm bên trong, họ cảm thấy mình chưa bao giờ cho đi đủ hoặc đang khao khát được quan tâm nhiều hơn.

Bằng cách chỉ trích những đặc điểm này ở người khác, họ tạo ra một khoảng cách an toàn. Điều đó giống như việc họ tự nói với mình: "Tôi không phải là người như vậy, người như vậy là họ". Nó giúp họ tạm thời giảm bớt sự xung đột nội tâm và cảm giác tội lỗi, nhưng nó không giải quyết được gốc rễ vấn đề. Cái bóng của họ vẫn ở đó, và nó sẽ càng lớn hơn mỗi khi họ cố gắng chiếu nó lên người khác.

. Sự bất an và nhu cầu khẳng định bản thân

Con người có một nhu cầu cơ bản là cảm thấy mình có giá trị. Khi một người thiếu đi sự tự tin và lòng tự trọng từ bên trong, họ sẽ có xu hướng tìm kiếm sự xác nhận từ bên ngoài. Một trong những cách dễ dàng và tai hại nhất để làm điều đó là hạ thấp người khác xuống.

Bằng cách chỉ ra "cái dốt", "cái xấu", "cái sai" của người khác, họ tạm thời đặt mình lên một vị trí cao hơn. Trong khoảnh khắc đó, họ cảm thấy mình thông minh hơn, tốt đẹp hơn, đúng đắn hơn. Cái cảm giác vượt trội tạm thời này giống như một liều thuốc giảm đau cho sự tự ti đang giày vò họ.

·        Người hay khoe khoang về kiến thức của mình và chê người khác "thiếu hiểu biết" thực ra lại là người sợ hãi nhất việc bị coi là ngu dốt.

·        Người luôn bình phẩm về ngoại hình của người khác thường lại là người bất an nhất về vẻ ngoài của chính mình.

Họ xây dựng giá trị bản thân trên nền móng là sự yếu kém của người khác. Đó là một nền móng vô cùng ọp ẹp và sẽ sụp đổ ngay khi họ không còn ai để so sánh và chỉ trích. Sự tự tin đích thực đến từ việc nhận biết và phát huy giá trị của chính mình, chứ không phải từ việc dìm giá trị của người khác xuống.

. Ghen tị và những ước mơ không thành

"Người ta thường ghét ở người khác những gì mình không có được". Lời phán xét đôi khi chỉ là một biểu hiện khác của sự ghen tị. Khi chúng ta nhìn thấy ai đó đạt được thành công, có được hạnh phúc, hay sống một cuộc đời tự do mà chúng ta hằng khao khát nhưng lại không dám hoặc không thể theo đuổi, sự ghen tị sẽ nảy sinh.

Thay vì thừa nhận cảm xúc thật của mình và coi đó là động lực để cố gắng, nhiều người lại chọn cách phủ nhận nó bằng việc chỉ trích.

·        Họ sẽ nói thành công của người kia là do "may mắn" hoặc "dùng thủ đoạn".

·        Họ sẽ nói hạnh phúc của người kia chỉ là "diễn kịch", "bề ngoài thôi chứ bên trong nát bét".

·        Họ sẽ nói sự tự do của người kia là "vô trách nhiệm", "sống không có nguyên tắc".

Những lời chỉ trích này giúp họ cảm thấy dễ chịu hơn với sự lựa chọn hoặc hoàn cảnh hiện tại của mình. Nó hợp lý hóa sự dậm chân tại chỗ của họ. "Thà sống như mình còn hơn" - đó là lời tự an ủi mà họ muốn tin. Nhưng sâu thẳm, mỗi lời chỉ trích họ ném về phía người khác lại càng khoét sâu thêm vào nỗi tiếc nuối và sự bất mãn về cuộc đời mà họ chưa sống được.

Đằng sau vẻ ngoài gai góc và thích phán xét thường là một tâm hồn mỏng manh và đầy sợ hãi. Việc chỉ trích người khác không chỉ là cách để họ cảm thấy vượt trội, mà còn là một cơ chế phòng vệ tinh vi để bảo vệ bản thân khỏi những tổn thương trong quá khứ và tương lai.

. Xây dựng một "thế giới hoàn hảo" trong tưởng tượng

Những người hay phán xét thường có những bộ tiêu chuẩn cực kỳ cao và cứng nhắc về việc mọi thứ "nên" diễn ra như thế nào. Một người chồng "nên" thế này, một người vợ "nên" thế kia, một xã hội "phải" vận hành như thế này. Khi thực tế không diễn ra như những gì họ kỳ vọng, họ sẽ cảm thấy khó chịu, bực bội và bắt đầu chỉ trích.

Việc áp đặt những tiêu chuẩn phi thực tế này lên thế giới là một cách để họ kiểm soát sự hỗn loạn. Nếu họ có thể xác định rõ ràng đâu là "đúng", đâu là "sai", thế giới dường như trở nên đơn giản và dễ đoán hơn.

Tuy nhiên, đây chỉ là một sự kiểm soát ảo. Thế giới vốn dĩ không hoàn hảo, và con người cũng vậy. Việc bám víu vào những tiêu chuẩn đó chỉ khiến họ liên tục thất vọng. Sự chỉ trích của họ, vì thế, trở thành một lời than vãn bất tận về một thế giới không bao giờ có thể đáp ứng được kỳ vọng của họ. Điều này cũng giúp họ có một cái cớ hoàn hảo để không phải hành động: "Thế giới này tệ quá, tôi có làm gì cũng vô ích".

. "Tôi chỉ trích bạn trước khi bạn có cơ hội làm tôi tổn thương"

Đây là một chiến thuật phòng vệ mang tính phủ đầu. Nhiều người có thói quen phán xét thực chất đã từng trải qua những tổn thương sâu sắc trong quá khứ - bị phản bội, bị bỏ rơi, hoặc bị chỉ trích nặng nề. Những vết thương đó khiến họ mất niềm tin vào con người và luôn ở trong trạng thái phòng thủ.

Bằng cách chủ động tìm ra lỗi sai và điểm yếu của người khác, họ tự đặt mình vào vị trí "bề trên". Họ giống như đang tự nói: "Tôi đã nhìn thấu bạn rồi, bạn không thể lừa dối hay làm tôi thất vọng được". Việc vạch ra khuyết điểm của người khác giúp họ tạo ra một khoảng cách an toàn về mặt cảm xúc. Nếu mối quan hệ đó có đổ vỡ, họ sẽ có thể tự an ủi mình rằng: "Tôi đã biết ngay từ đầu mà".

Đây là một bi kịch. Nỗi sợ bị tổn thương đã ngăn cản họ xây dựng những mối quan hệ chân thành và sâu sắc. Họ tự tay đẩy những người có thể yêu thương họ ra xa, để rồi cuối cùng lại bị bỏ lại một mình trong chính cái pháo đài mà họ đã xây nên từ những lời chỉ trích.

. Cái bẫy của tiêu chuẩn kép

Một trong những dấu hiệu rõ ràng nhất cho thấy sự phán xét không xuất phát từ mong muốn xây dựng, mà từ những vấn đề nội tâm, chính là "tiêu chuẩn kép".

Họ cực kỳ khắt khe với lỗi lầm của người khác, nhưng lại rất dễ dãi và có vô vàn lý do để bào chữa cho những sai sót tương tự của chính mình.

·        Họ có thể chỉ trích một người đồng nghiệp đi làm muộn là "vô kỷ luật", nhưng khi họ đi muộn thì đó là do "kẹt xe" hoặc "có việc đột xuất".

·        Họ có thể phán xét một người mẹ cho con xem điện thoại là "vô trách nhiệm", nhưng khi họ làm vậy thì đó là vì họ "cần một chút thời gian nghỉ ngơi".

Sự mâu thuẫn này cho thấy mục đích của họ không phải là duy trì một bộ nguyên tắc đạo đức hay tiêu chuẩn chung. Mục đích thực sự là để củng cố vị thế và cái tôi của bản thân. Việc phán xét người khác trở thành một công cụ để họ cảm thấy mình "đúng" và "tốt", bất chấp hành động thực tế của họ có thể không khác gì người mà họ đang chỉ trích.

Việc liên tục phán xét và chỉ trích người khác giống như uống thuốc độc mà hy vọng người khác chết. Nó không chỉ gây hại cho những người xung quanh mà còn đầu độc chính cuộc sống của người phán xét, khiến họ mắc kẹt trong một vòng luẩn quẩn của sự tiêu cực.

. Đối với chính họ: Một bản án tù chung thân của sự bất hạnh

·        Sự cô độc: Ban đầu, những lời phán xét có thể thu hút một vài người có cùng tư duy tiêu cực. Nhưng về lâu dài, không ai muốn ở cạnh một người luôn tỏa ra năng lượng độc hại. Bạn bè sẽ dần xa lánh, người thân sẽ cảm thấy mệt mỏi, và cuối cùng, họ sẽ bị bỏ lại một mình với những suy nghĩ cay nghiệt của mình. Họ xua đuổi chính những mối quan hệ mà họ khao khát có được.

·        Không bao giờ có được sự bình yên thực sự: Tâm trí của người hay phán xét giống như một tòa án hoạt động không ngừng nghỉ. Nó liên tục tìm kiếm bằng chứng, cân đo đong đếm, so sánh và kết tội. Họ không thể tận hưởng trọn vẹn một khoảnh khắc vui vẻ vì còn bận tìm ra điểm không hoàn hảo. Họ không thể thực sự kết nối với ai vì còn bận phân tích điểm yếu của đối phương. Họ sống trong một trạng thái căng thẳng và bất mãn thường trực, không bao giờ nếm trải được hương vị của sự bình yên nội tâm.

·        Cản trở sự phát triển cá nhân: Năng lượng của con người là có hạn. Khi họ dành quá nhiều năng lượng để quan sát và chỉ trích cuộc đời của người khác, họ sẽ không còn năng lượng để nhìn lại và cải thiện cuộc đời của chính mình. Việc phán xét là một cách hoàn hảo để trốn tránh trách nhiệm. Thay vì tự hỏi "Mình cần thay đổi điều gì?", họ lại hỏi "Tại sao họ lại tệ như vậy?". Họ mãi mãi dậm chân tại chỗ, mắc kẹt trong chính những vấn đề mà họ cố gắng chiếu lên người khác.

. Đối với những người xung quanh: Gieo rắc những hạt giống tổn thương

·        Gây ra tổn thương sâu sắc: Lời nói có sức mạnh vô song. Những lời chỉ trích, phán xét lặp đi lặp lại có thể hủy hoại lòng tự trọng của một người, đặc biệt là với những người thân yêu như vợ/chồng hoặc con cái. Một đứa trẻ lớn lên trong sự chỉ trích sẽ luôn cảm thấy mình không đủ tốt. Một người bạn đời liên tục bị phán xét sẽ dần mất đi sự tự tin và niềm vui sống. Những vết sẹo cảm xúc này có thể tồn tại suốt đời.

·        Tạo ra một môi trường độc hại: Ngôi nhà hay nơi làm việc có sự hiện diện của một người hay phán xét sẽ trở nên ngột ngạt. Mọi người sẽ cảm thấy căng thẳng, lo lắng, và luôn phải "đi trên vỏ trứng". Sự tin tưởng bị xói mòn, giao tiếp cởi mở bị bóp nghẹt. Không ai dám là chính mình, không ai dám chia sẻ những điểm yếu hay thử nghiệm những ý tưởng mới vì sợ bị tấn công.

·        Giết chết sự sáng tạo và lòng dũng cảm: Sự phán xét là kẻ thù của sự sáng tạo. Sáng tạo đòi hỏi chúng ta phải dám thử, dám sai, dám trở nên khác biệt. Khi một môi trường luôn chực chờ để chỉ ra lỗi sai, người ta sẽ chọn giải pháp an toàn là không làm gì cả. Tiềm năng của con người bị bóp nghẹt, và sự phát triển bị đình trệ.

Nhận ra rằng thói quen phán xét bắt nguồn từ những vấn đề nội tâm là bước đầu tiên, nhưng để thay đổi nó là cả một hành trình đòi hỏi sự dũng cảm và kiên trì. Đây không phải là việc trở nên "nhu nhược" hay "ba phải", mà là học cách sống một cuộc đời bình an, thấu cảm và sâu sắc hơn.

Bước 1: Tự nhận thức - Dũng cảm nhìn vào tấm gương

Đây là bước khó khăn nhưng quan trọng nhất. Hãy bắt đầu quan sát suy nghĩ của chính mình một cách không phán xét. Mỗi khi bạn bắt gặp bản thân đang chỉ trích một ai đó (dù chỉ là trong đầu), hãy dừng lại và tự hỏi:

·        Lời phán xét này có thực sự nói về họ, hay nó đang chạm vào một nỗi bất an nào đó của mình?

·        Cảm xúc thực sự đằng sau lời chỉ trích này là gì? Có phải là ghen tị, sợ hãi, hay thất vọng về bản thân?

·        Việc chỉ trích họ mang lại cho mình cảm giác gì ngay lúc đó? Và cảm giác đó kéo dài bao lâu?

Việc viết nhật ký về những suy nghĩ phán xét này có thể giúp bạn nhận ra những khuôn mẫu lặp đi lặp lại. Nhận thức được vấn đề chính là đã đi được nửa chặng đường giải quyết nó.

Bước 2: Thực hành lòng trắc ẩn (với chính mình trước tiên)

Bạn không thể cho đi thứ mà bạn không có. Nếu bạn không thể đối xử tử tế với chính mình, bạn cũng không thể thực sự tử tế với người khác. Hãy hiểu rằng thói quen phán xét của bạn xuất phát từ những tổn thương và nỗi đau.

·        Hãy tha thứ cho bản thân vì đã có những suy nghĩ tiêu cực.

·        Hãy chấp nhận những điểm không hoàn hảo của mình. Bạn cũng là con người, bạn cũng có lúc mắc sai lầm.

·        Thay vì tự chỉ trích mình, hãy thử nói chuyện với bản thân như cách bạn an ủi một người bạn thân.

Khi bạn lấp đầy chiếc cốc của mình bằng sự yêu thương và chấp nhận, bạn sẽ không còn nhu cầu đi tìm kiếm lỗi lầm ở người khác để cảm thấy khá hơn.

Đây là một sự thay đổi trong tư duy. Thay vì đưa ra kết luận vội vàng, hãy thử đặt ra những câu hỏi.

·        Thay vì nghĩ: "Sao cô ta có thể mặc một bộ đồ lố bịch như vậy?", hãy thử nghĩ: "Điều gì trong bộ đồ đó khiến cô ấy cảm thấy vui và tự tin nhỉ?".

·        Thay vì nghĩ: "Anh ta thật là một ông bố tồi khi la mắng con giữa nơi công cộng", hãy thử nghĩ: "Có lẽ anh ta đang trải qua một ngày rất tồi tệ. Mình không biết được câu chuyện đằng sau đó".

Hãy nhớ rằng, mỗi người đều đang chiến đấu trong một cuộc chiến mà bạn không biết gì về nó. Sự tò mò và thấu cảm sẽ mở ra cánh cửa của sự kết nối, trong khi sự phán xét sẽ đóng sập nó lại.

Một người thực sự bận rộn với việc vun trồng cho khu vườn của mình sẽ không có thời gian để đi nhổ cỏ trong vườn của người khác. Hãy chuyển hướng năng lượng của bạn.

·        Thay vì lướt mạng xã hội để bình phẩm về cuộc sống của người khác, hãy dùng thời gian đó để đọc một cuốn sách, học một kỹ năng mới, hoặc đi dạo.

·        Thay vì tập trung vào những gì người khác làm sai, hãy tập trung vào những gì bạn có thể làm đúng để cuộc sống của mình tốt đẹp hơn.

·        Hãy tìm kiếm niềm vui và sự đủ đầy từ bên trong, từ những thành tựu của chính bạn, từ những mối quan hệ chất lượng mà bạn xây dựng.

Khi bạn tìm thấy hạnh phúc từ chính cuộc sống của mình, bạn sẽ tự nhiên mất đi hứng thú với việc phán xét cuộc sống của người khác.

Thói quen phán xét và chỉ trích giống như một chiếc lồng vô hình mà chúng ta tự nhốt mình vào. Bên trong chiếc lồng đó, chúng ta có thể cảm thấy an toàn, vượt trội, và luôn "đúng". Nhưng đó cũng là một nơi cô độc, lạnh lẽo và không có sự phát triển. Nó ngăn cản chúng ta kết nối thực sự với con người và tận hưởng vẻ đẹp không hoàn hảo của cuộc sống.

Vượt ra khỏi chiếc lồng đó đòi hỏi một sự dũng cảm lớn lao: dũng cảm đối mặt với những "con quỷ" bên trong mình, dũng cảm chấp nhận sự tổn thương, và dũng cảm lựa chọn lòng tốt thay vì luôn cố gắng để được đúng.

Thế giới không cần thêm những vị quan tòa. Thế giới cần thêm những người chữa lành. Và hành trình chữa lành vĩ đại nhất luôn bắt đầu từ bên trong. Bằng cách ngưng phán xét người khác, chúng ta đang bắt đầu chữa lành cho chính mình. Bằng cách trao đi sự thấu cảm, chúng ta đang mở lòng để đón nhận sự bình yên.

Thước đo thực sự của một con người trưởng thành không nằm ở khả năng chỉ ra lỗi sai của người khác, mà nằm ở khả năng thấu hiểu và nâng đỡ họ. Bởi cuối cùng, tất cả chúng ta đều chỉ là những người bộ hành đang cố gắng tìm đường về nhà trên cùng một con đường đầy sỏi đá. Và trên hành trình đó, một bàn tay chìa ra giúp đỡ sẽ luôn có giá trị hơn một ngón tay chỉ trích.

Lm. Anmai, CSsR