Sống trong thời đại ai: những phương thức cụ thể để giữ vững tính người

SỐNG TRONG THỜI ĐẠI AI: NHỮNG PHƯƠNG THỨC CỤ THỂ ĐỂ GIỮ VỮNG TÍNH NGƯỜI

Trong kỷ nguyên mà trí tuệ nhân tạo (AI) đang len lỏi vào mọi khía cạnh của cuộc sống, từ công việc hàng ngày đến các quyết định quan trọng, con người đối mặt với thách thức lớn lao: làm thế nào để duy trì tính chủ thể và mối liên hệ nhân vị giữa dòng chảy dữ liệu vô tận? AI, với khả năng xử lý thông tin nhanh chóng và chính xác, mang lại tiện ích to lớn, nhưng đồng thời cũng có nguy cơ làm phai nhạt bản sắc con người, biến chúng ta thành những thực thể thụ động trước máy móc. Theo một báo cáo toàn diện từ Forbes năm 2025, AI sẽ tái định hình hành vi, nhận thức và mối quan hệ con người một cách cơ bản trong thập kỷ tới, dẫn đến một "cuộc cách mạng cơ bản" về bản sắc con người. Ví dụ, AI đang thay đổi cách chúng ta tương tác xã hội qua các nền tảng như mạng xã hội, nơi thuật toán quyết định những gì chúng ta thấy, từ đó ảnh hưởng đến quan điểm và cảm xúc của chúng ta. Nghiên cứu từ Đại học Brigham Young (BYU) năm 2025 cho thấy nhiều cá nhân sử dụng AI như bạn đồng hành để bù đắp sự bất mãn trong mối quan hệ, nhưng điều này lại làm suy yếu khả năng kết nối thực sự, tăng nguy cơ cô lập và tổn hại đến sức khỏe tâm lý.

Hơn nữa, AI không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn là yếu tố định hình bản sắc. Psychology Today năm 2025 liệt kê năm cách AI thay đổi mối quan hệ con người, bao gồm việc tạo ra sự gắn bó cảm xúc với AI, dẫn đến sự cô đơn sâu sắc hơn khi phụ thuộc quá mức. Bài luận này đề xuất một số phương thức cụ thể để sống trong thời đại AI, tập trung vào việc phát triển tính chủ thể, nhạy bén với mối tương quan liên vị, và cách học hỏi từ AI một cách có ý thức. Những phương thức này không nhằm phủ nhận giá trị của AI, mà nhằm giúp con người sử dụng nó như một công cụ, đồng thời bảo vệ và làm phong phú thêm chiều sâu nhân tính. Chúng ta cần nhận ra rằng, theo nghiên cứu từ Pew Research Center năm 2025, đa số người Mỹ tin rằng AI sẽ làm suy giảm khả năng sáng tạo và hình thành mối quan hệ ý nghĩa, thay vì cải thiện chúng. Do đó, việc duy trì tính người đòi hỏi sự chủ động, không phải thụ động chấp nhận công nghệ.

Để hiểu rõ hơn, hãy nhìn lại lịch sử phát triển của AI. Từ những năm 1950 với khái niệm "trí tuệ nhân tạo" của Alan Turing, đến sự bùng nổ của học máy và mạng nơ-ron nhân tạo trong thập kỷ 2010-2020, AI đã tiến bộ vượt bậc nhờ dữ liệu lớn (big data) và sức mạnh tính toán. Đến năm 2025, AI như ChatGPT hay các hệ thống tự lái đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống, từ y tế đến giáo dục. Tuy nhiên, theo bài báo từ PMC năm 2020 (và vẫn còn liên quan), AI tác động đến xã hội và đạo đức sinh học, làm thay đổi cấu trúc kinh tế và xã hội con người. Nó có thể tăng cường hiệu quả nhưng cũng làm gia tăng bất bình đẳng, khi dữ liệu chủ yếu từ nhóm đa số, bỏ qua các cộng đồng thiểu số. Trong bối cảnh này, bài luận sẽ khám phá cách con người có thể đối phó, dựa trên nền tảng triết học nhân vị và giá trị Kitô giáo, để biến thách thức thành cơ hội. Chúng ta không chống lại AI, mà sử dụng nó để nâng cao nhân tính, như một người bạn đồng hành thay vì kẻ thống trị.

1. Phát triển tính chủ thể

Tính chủ thể – hay ngã vị chủ thể – là nền tảng để con người không bị cuốn trôi bởi dòng thông tin từ AI. Trong thời đại mà AI có thể cung cấp kiến thức vô hạn, việc tôn trọng bản thân như một chủ thể độc lập trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Theo Kem Laurin trong bài viết năm 2023 trên Medium, AI có thể xây dựng và phá hủy bản sắc con người bằng cách diễn giải và đôi khi hiểu sai mạng lưới phức tạp của danh tính cá nhân. Ví dụ, các thuật toán khuyến nghị trên Netflix hay YouTube có thể định hình sở thích của chúng ta, khiến chúng ta ít khám phá hơn và trở nên đồng nhất hóa với dữ liệu số.

Trước hết, cần tôn trọng bản thân như một ngã vị chủ thể, nghĩa là nhận thức rõ ràng rằng con người không chỉ là một hệ thống xử lý dữ liệu, mà là một thực thể có ý chí, cảm xúc và lịch sử cá nhân. Điều này đòi hỏi luôn ý thức về khoảng cách không thể xóa nhòa giữa kiến thức (knowledge) và thái độ chủ thể (attitude) của mình. Kiến thức từ AI có thể là khách quan và dựa trên dữ liệu, nhưng thái độ chủ thể của chúng ta – bao gồm niềm tin, giá trị và trải nghiệm – mới là yếu tố quyết định cách chúng ta áp dụng kiến thức ấy. Chẳng hạn, khi AI gợi ý một quyết định kinh doanh dựa trên dữ liệu thị trường, chúng ta phải cân nhắc giá trị đạo đức cá nhân, như tính công bằng hoặc trách nhiệm xã hội, thay vì chỉ theo đuổi lợi nhuận. Nghiên cứu từ Springer năm 2025 về AI đồng hành cho thấy, một phần tư người dùng báo cáo thay đổi tích cực trong cuộc sống, như giảm stress, nhưng cũng cảnh báo về rủi ro mất bản sắc nếu phụ thuộc quá mức.

Hơn nữa, con người cần duy trì thái độ dám tự mình cảm nhận và phê bình những kiến thức được cung cấp. Thay vì chấp nhận thụ động, chúng ta nên đặt câu hỏi: "Điều này có phù hợp với thực tế cuộc sống của tôi không?" hay "Nó có mâu thuẫn với lương tri không?". Để bảo vệ bản thân, hãy luôn mang "áo giáp" lương tâm và lương tri khi đối diện với thông tin từ AI, tránh bị dẫn dắt bởi những thuật toán có thể thiên vị hoặc thiếu chiều sâu nhân văn. Ví dụ, các hệ thống AI như facial recognition đã bị chỉ trích vì thiên vị chủng tộc, theo báo cáo từ ScienceDirect năm 2025, dẫn đến đe dọa danh tính con người và gây ra cảm giác bị khử nhân tính. Do đó, việc phê phán chủ động là cần thiết để duy trì tính chủ thể.

Phát triển sự phong phú của đời sống nội tâm là một phương thức quan trọng khác. Chúng ta cần lưu tâm đến thế giới bên trong, với khả năng phản tư phong phú, qua thiền định, cầu nguyện hoặc viết nhật ký. Đồng thời, tìm lại và ghi khắc những kinh nghiệm riêng tư – những khoảnh khắc không thể sao chép bằng dữ liệu số – để củng cố bản sắc cá nhân. Quan trọng hơn, hãy nhìn lại tầm quan trọng của "linh đạo hiện diện": hiện diện một cách toàn thể và cụ thể, với sự đóng góp của thân xác và hoàn cảnh thực tế. Trong thế giới ảo của AI, việc chạm xúc vật lý, như một cái ôm hay một cuộc trò chuyện trực tiếp, nhắc nhở chúng ta về tính chân thực của tồn tại. Theo Christianity Today năm 2023, AI có thể định hình linh hồn chúng ta, nhưng việc duy trì các thực hành như cầu nguyện giúp bảo vệ nhân tính, vì AI thiếu khả năng hình thành mối quan hệ thực sự.

Để mở rộng, hãy xem xét cách thiền định có thể chống lại sự phân tâm từ AI. Trong thời đại thông báo liên tục từ ứng dụng AI, thiền giúp chúng ta tập trung vào hơi thở và suy nghĩ nội tại, tái khẳng định tính chủ thể. Một nghiên cứu từ Barna năm 2025 cho thấy các mục sư có thể dẫn dắt cộng đồng sử dụng AI với sự phân biệt, nhấn mạnh vào hy vọng và lòng trắc ẩn. Tương tự, viết nhật ký không chỉ ghi lại trải nghiệm mà còn giúp phân tích cảm xúc, điều mà AI không thể thay thế hoàn toàn.

Cuối cùng, xác tín những giá trị căn bản của Kitô giáo – như tình yêu thương, công bằng và sự tha thứ – giúp chúng ta sửa chữa hoặc đi xa hơn những gì AI cung cấp. Những giá trị này không chỉ là lý thuyết mà là nền tảng để đánh giá và bổ sung cho kiến thức máy móc, đảm bảo rằng công nghệ phục vụ con người chứ không ngược lại. Theo Christ Over All năm 2024, AI không đe dọa quyền năng của Chúa, nhưng chúng ta phải sử dụng Kinh Thánh để hướng dẫn việc áp dụng AI, duy trì giá trị con người như sáng tạo và lòng thương xót. Ví dụ, khi AI đề xuất giải pháp y tế, chúng ta phải cân nhắc giá trị sự sống theo Kitô giáo, tránh các quyết định cơ giới hóa. Trong Watts in the Word năm 2025, tác giả nhấn mạnh rằng AI không thể mang lại hòa bình toàn cầu mà không có sự can thiệp của Chúa, do đó giá trị Kitô giáo giúp chúng ta giữ vững tính chủ thể giữa công nghệ.

2. Nhạy bén với mối tương quan liên vị

AI có thể kết nối con người qua mạng xã hội và dữ liệu, nhưng nó thường thiếu chiều sâu của mối tương quan liên vị – mối quan hệ giữa các ngôi vị độc đáo. Phát triển sự nhạy bén này giúp chúng ta tránh cô lập trong thế giới kỹ thuật số. Theo nghiên cứu từ Springer năm 2025, AI đồng hành có lợi ích nhưng cũng rủi ro làm thay đổi mối quan hệ, như tăng khả năng xử lý stress nhưng giảm sự gắn bó thực tế.

Đầu tiên, cần tôn trọng tha nhân như một ngôi vị trong mối tương tác ngôi vị. Theo các triết gia như Gabriel Marcel, Martin Buber và Jacques Maritain, vận mạng của con người nằm trong mối tương quan đích thực với người khác. Chúng ta phải nhận ra trách nhiệm luân lý đối với "khuôn mặt tha nhân" (theo Emmanuel Levinas), và đặc biệt là sự "hiện diện" của Thiên Chúa trong tha nhân (như Buber và Marcel nhấn mạnh). Điều này có nghĩa là khi sử dụng AI, chúng ta không nên để nó thay thế cho sự gặp gỡ thực sự, mà phải dùng nó để hỗ trợ, chẳng hạn như kết nối với những người xa xôi nhưng vẫn giữ sự chân thành.

Hãy mở rộng về Gabriel Marcel. Theo bài viết từ ACJOL năm 2021, khái niệm tương hỗ của Marcel nhấn mạnh giá trị đoàn kết và ý nghĩa của sự thống nhất trong mối quan hệ. Ông coi tương hỗ là điều kiện tiên quyết cho ý thức con người và cộng đồng chân thực. Trong bối cảnh AI, điều này nghĩa là sử dụng AI để tăng cường sự hiện diện, không phải thay thế. Ví dụ, video call qua AI có thể kết nối gia đình xa cách, nhưng phải kèm theo sự chân thành cảm xúc.

Về Martin Buber, trong "I and Thou" (1923), ông phân biệt mối quan hệ I-Thou (tôi-ngươi) với I-It (tôi-nó). I-Thou là mối quan hệ lẫn nhau, trực tiếp và hiện tại, theo Wikipedia. Trong thời đại AI, chúng ta phải tránh đối xử với người khác như "nó" qua màn hình, mà duy trì I-Thou qua gặp gỡ thực. Counseling Today nhấn mạnh rằng I-Thou trong tư vấn giúp xây dựng lòng tin, điều AI không thể làm.

Emmanuel Levinas nhấn mạnh "khuôn mặt tha nhân" như lời kêu gọi trách nhiệm, theo Stanford Encyclopedia. Khuôn mặt ra lệnh và sắp đặt chúng ta, kêu gọi phục vụ. Trong AI, khi thuật toán che giấu khuôn mặt (như mạng xã hội ẩn danh), chúng ta phải chủ động tìm kiếm sự gần gũi thực tế để đáp ứng lời kêu gọi này. Bài viết từ Focolare Media năm 2022 nhấn mạnh "sự gần gũi của tha nhân" thách thức bản thân chúng ta.

Jacques Maritain, với chủ nghĩa cá nhân, coi con người là toàn vẹn với linh hồn, theo EWTN. Ông ủng hộ nhân bản toàn diện, chống lại chủ nghĩa cực đoan. Trong AI, chúng ta phải sử dụng công nghệ để thúc đẩy quyền con người, không phải đàn áp.

Tiếp theo, nhạy bén với "cái khác" của những "cá nhân", đặc biệt là với người "bé mọn" – những người bị loại trừ hoặc yếu thế (theo Jacques Derrida và Jean-François Lyotard). Trong thời đại AI có nguy cơ tăng cường bất bình đẳng (ví dụ: thuật toán ưu tiên dữ liệu từ nhóm đa số), chúng ta cần chủ động lắng nghe và bảo vệ sự đa dạng này, tránh để AI định hình mối quan hệ theo cách đồng nhất hóa.

Derrida với "différance" nhấn mạnh sự khác biệt và hoãn lại, theo Stanford. Không có sự hiện diện tuyệt đối, mọi thứ là dấu vết. Trong mối quan hệ, chúng ta phải công nhận "cái khác" mà không đồng hóa. Christopher Watkin năm 2017 giải thích différance thách thức ý niệm hiện diện, giúp chúng ta tôn trọng sự khác biệt trong tương quan.

Lyotard trong "The Postmodern Condition" (1979) nói về sự hoài nghi với đại tự sự, theo Wikipedia. Ông nhấn mạnh "differends" – xung đột không thể giải quyết bằng ngôn ngữ chung. Trong AI, chúng ta phải lắng nghe các giọng nói thiểu số mà thuật toán có thể bỏ qua.

Hơn nữa, hãy đặt mình trong hoàn cảnh cụ thể: khi nói chuyện với AI hoặc qua AI, cần tự hỏi "Tôi đang nói với ai? Để chia sẻ cho ai? Để giúp ai thăng tiến? Để kết nối tình thân?". Điều này khuyến khích khả năng đi vào cuộc phiêu lưu trong "cuộc chơi giữa ai với ai" – một mối quan hệ động, không dự đoán được, khác hẳn với các thuật toán dự báo của AI. Ví dụ, trong Zoom meeting với AI hỗ trợ, chúng ta phải chú ý đến cảm xúc thực của người tham gia.

Cuối cùng, khám phá niềm hạnh phúc sống với ai chứ không phải làm được cái gì. Trong khi AI tập trung vào hiệu suất và kết quả, con người tìm thấy ý nghĩa thực sự trong mối liên hệ, như tình bạn, gia đình hay cộng đồng. Phương thức này giúp chúng ta sử dụng AI như cầu nối, nhưng không để nó thay thế cho niềm vui của sự hiện diện lẫn nhau. Theo Christian Scholars năm 2025, giáo dục Kitô giáo trở nên quý giá hơn trong thời đại AI, vì nhấn mạnh mối quan hệ và giá trị nhân văn.

3. Thử đề nghị cách học hỏi từ AI

AI chủ yếu hoạt động hoàn hảo trong lĩnh vực ratio (lý trí logic) và có dáng vẻ của intellectus (trí tuệ trực giác), nhưng nó thiếu chiều sâu siêu hình và siêu nhiên. Do đó, cách học hỏi từ AI cần dựa trên nền tảng nhân bản, luân lý và tinh thần, như tài liệu Antiqua et nova nhắc nhở về giá trị của intelligentia: tính trí tuệ gắn với thân xác, tương quan, chân lý, đạo đức và sự hướng dẫn của Chúa Thánh Thần.

Người sử dụng AI cần thấm nhuần những chiều kích căn bản này để nhìn nhận vấn đề sâu hơn. Chẳng hạn, khi AI mô tả chi tiết "sự kiện", chúng ta cần dò ra "vấn đề" đằng sau và nhận ra "thách đố muôn thuở của phận người" – những câu hỏi về tồn tại, khổ đau và hy vọng – trong rừng dữ liệu ấy. Theo EO Network năm 2025, để duy trì lợi thế con người trong thế giới AI, chúng ta phải phát triển kỹ năng như sáng tạo và đồng cảm, sử dụng AI để giải phóng thời gian cho các hoạt động nhân văn.

Khi AI đưa ra giải pháp, hãy phân biệt xem chúng thuộc "hệ thống lấy quy luật làm nền tảng" (cơ giới, hiệu quả) hay "hệ thống lấy ngôi vị làm nền tảng" (nhân văn, quan hệ). Nếu thiên về quy luật, chúng ta cần điều chỉnh để ưu tiên ngôi vị. CMR Berkeley năm 2025 nhấn mạnh "HumanAIzation" – ôm lấy AI để trở nên nhân văn hơn, bằng cách giao phó nhiệm vụ thường lệ cho AI, tập trung vào sáng tạo và đồng cảm.

AI gợi ý ý nghĩa, nhưng chúng ta phải xác định ý nghĩa căn bản trong tầng tương quan ngã vị, tức là trong chiều kích tình yêu – nơi chân lý không chỉ là dữ liệu mà là sự dấn thân. Forbes năm 2025 liệt kê năm kỹ năng con người đánh bại AI: phân biệt, đồng cảm, sáng tạo, thích nghi và phán đoán – những thứ giúp chúng ta học từ AI mà không mất nhân tính.

Hơn nữa, AI thường thiên lệch về "chủ nghĩa ưu tuyển" hay "chủ nghĩa anh hùng", giản lược phẩm giá con người vào thành quả công trình. Chúng ta phải khai thác lại để nhấn mạnh giá trị phẩm giá con người như một ngôi vị độc đáo, không phụ thuộc vào thành tựu. Nghiên cứu từ CMU năm 2025 cho thấy AI có thể tăng cường hợp tác con người, giúp mọi người thoải mái chia sẻ ý tưởng mới.

Cuối cùng, nếu AI giản lược đời người vào bài toán thành đạt xã hội, hãy khám phá lại giá trị của con người như một câu chuyện lịch sử riêng biệt – một hành trình với những bất ngờ, thất bại và ơn gọi, không thể lập trình hóa. Medium năm 2025 nhấn mạnh bảy kỹ năng con người AI không thay thế, như trí tuệ và phân biệt, và cách phát triển chúng qua học tập dựa trên dự án.

Kết luận

Sống trong thời đại AI đòi hỏi sự chủ động để phát triển tính chủ thể, nhạy bén với tương quan liên vị và học hỏi từ AI một cách có ý thức. Những phương thức này không phải là sự chống đối công nghệ, mà là cách để con người giữ vững bản sắc, sử dụng AI như người bạn đồng hành thay vì chủ nhân. Bằng cách dựa trên nền tảng nhân văn và Kitô giáo, chúng ta có thể biến thách thức thành cơ hội, hướng tới một cuộc sống phong phú hơn, nơi công nghệ phục vụ cho tình yêu và chân lý. Chỉ khi đó, thời đại AI mới thực sự trở thành thời đại của con người. Theo Christians for Social Action năm 2025, việc điều hướng trung thành trong thời đại AI đòi hỏi sự khôn ngoan, và Kitô hữu có vai trò dẫn dắt với sự hiện diện không lo âu. Cuối cùng, như Desiring God năm 2025 nhấn mạnh, giảng dạy chân thực trong thời đại AI dựa vào tám ưu tiên thiêng liêng, giúp chúng ta biết chính mình và phục vụ Chúa.

Lm. Anmai, CSsR