Thiện và ác: ranh giới và sự lựa chọn giữa thiện lương và cái ác

THIỆN VÀ ÁC: RANH GIỚI VÀ SỰ LỰA CHỌN GIỮA THIỆN LƯƠNG VÀ CÁI ÁC

Trong dòng chảy bất tận của lịch sử nhân loại, có lẽ không có cuộc đấu tranh nào trường kỳ, phổ quát và mang tính định đoạt số phận con người hơn cuộc giằng co nội tại giữa thiện và ác. Nó là sợi chỉ đỏ xuyên suốt mọi nền văn hóa, là chủ đề trung tâm của các tác phẩm văn chương vĩ đại, là đối tượng suy tư của các triết gia và là trọng tâm của mọi truyền thống tâm linh, tôn giáo. Từ câu chuyện về Cain và Abel trong Sáng Thế Ký đến những bi kịch của Shakespeare, từ những chiến trường đẫm máu đến những hành động vị tha thầm lặng, con người luôn đứng trước một câu hỏi căn bản: Thiện là gì? Ác là gì? Ranh giới giữa chúng nằm ở đâu? Và làm thế nào chúng ta thực hiện sự lựa chọn của mình trong cuộc chiến không hồi kết này? Đây không phải là những câu hỏi mang tính lý thuyết suông; chúng là những vấn đề thực tiễn định hình nên phẩm giá, cuộc đời và di sản của mỗi cá nhân.

Để bắt đầu hành trình tìm hiểu, chúng ta thường cố gắng định nghĩa hai cực đối lập này. Thiện, hay sự thiện lương, thường được liên kết với những gì xây dựng, thăng hoa và bảo tồn sự sống. Đó là tình yêu thương, lòng trắc ẩn, sự công chính, lòng bao dung, sự thật, và hành động vị tha. Thiện là khuynh hướng hướng về tha nhân, nhìn nhận phẩm giá của họ và mong muốn điều tốt đẹp cho họ, đôi khi ngay cả khi phải hy sinh lợi ích của bản thân. Sự thiện tạo ra hòa hợp, chữa lành và nuôi dưỡng. Ngược lại, cái ác thường được hiểu là sự phủ định, sự phá hủy, và sự tha hóa. Nó biểu hiện qua lòng hận thù, sự tàn nhẫn, bất công, dối trá, và lòng ích kỷ vô độ. Cái ác xem tha nhân như một phương tiện để đạt được mục đích, chà đạp lên phẩm giá của họ và gieo rắc chia rẽ, đau khổ. Nó là sự trống rỗng của tình yêu, là sự bóp méo của sự thật. Những định nghĩa này, dù có vẻ rõ ràng, lại bắt đầu trở nên phức tạp khi chúng ta áp dụng vào thực tế muôn hình vạn trạng của cuộc sống.

Thực tế cho thấy, ranh giới giữa thiện và ác hiếm khi là một vạch kẻ rõ ràng, dứt khoát như chúng ta lầm tưởng. Nó không phải là một bức tường kiên cố phân định hai vùng lãnh thổ đen – trắng. Đúng hơn, nó giống như một vùng chạng vạng, một dải quang phổ xám, nơi ánh sáng và bóng tối đan xen, trộn lẫn. Chính trong vùng xám này, những bi kịch đạo đức lớn nhất của con người diễn ra. Có bao nhiêu hành động tàn ác đã được thực hiện nhân danh một "điều tốt đẹp" lớn lao hơn? Lịch sử đã chứng kiến những cuộc thanh trừng, những cuộc thánh chiến, những hệ tư tưởng toàn trị hứa hẹn một thiên đường trần gian nhưng lại được xây dựng trên hàng triệu sinh mạng. Lại có những lúc, con người phải đối mặt với việc chọn lựa "cái ác nhỏ hơn" để ngăn chặn một thảm họa lớn hơn. Một lời nói dối để cứu một mạng người, một hành động bạo lực để chấm dứt sự áp bức tàn bạo. Những tình huống này làm mờ đi la bàn đạo đức của chúng ta, khiến sự phán đoán trở nên vô cùng khó khăn. Cái ác thường không xuất hiện với bộ mặt gớm ghiếc, nhe nanh múa vuốt; nó thường đội lốt sự hợp lý, sự cần thiết, hay thậm chí là sự thánh thiện.

Nếu ranh giới bên ngoài đã phức tạp, thì chiến trường thực sự của thiện và ác lại nằm sâu thẳm bên trong chính tâm hồn mỗi người. Alexander Solzhenitsyn, một người đã nếm trải tận cùng sự tàn bạo của cái ác, đã viết một câu bất hủ: “Giá như mọi sự đều đơn giản! Giá như ở đâu đó có những kẻ ác đang rắp tâm làm điều ác, và chỉ cần tách chúng ra khỏi chúng ta và tiêu diệt chúng. Nhưng đường ranh giới phân chia thiện và ác lại cắt xuyên qua trái tim của mỗi con người.” Đây là một sự thật mang tính phổ quát. Không một ai trong chúng ta hoàn toàn là thánh thiện, và cũng hiếm có ai hoàn toàn là quỷ dữ. Trong mỗi trái tim đều chứa đựng cả hai tiềm năng: khả năng yêu thương vô hạn và khả năng tàn nhẫn khôn lường. Chúng ta có thể là người tử tế nhất vào buổi sáng và trở nên cáu kỉnh, ích kỷ vào buổi chiều. Chúng ta rung động trước một hành động cao cả, nhưng cũng có thể bị cám dỗ bởi một lợi ích bất chính. Sự thừa nhận tính hai mặt này không phải là một lời bào chữa cho cái ác, mà là bước đầu tiên để hiểu được bản chất của sự lựa chọn đạo đức. Cuộc đấu tranh không phải là để tiêu diệt "kẻ ác" ở bên ngoài, mà là để nhận diện và vượt qua cái ác tiềm tàng ngay trong chính chúng ta.

Trọng tâm của toàn bộ vấn đề đạo đức, vì vậy, được đặt vào "sự lựa chọn". Con người được ban cho, hay có lẽ bị "kết án", với món quà của tự do ý chí. Khác với các sinh vật khác bị chi phối phần lớn bởi bản năng, con người có khả năng suy tư, phán đoán và quyết định hành động của mình. Mỗi ngày, mỗi giờ, chúng ta đều đứng trước những ngã ba đường. Sự lựa chọn thiện lương không phải là một quyết định vĩ đại, duy nhất trong đời. Nó là một chuỗi vô tận những lựa chọn nhỏ nhặt: chọn nói thật thay vì nói dối, chọn kiên nhẫn thay vì nóng giận, chọn tha thứ thay vì hận thù, chọn chia sẻ thay vì giữ lấy. Chính sự tích lũy của những lựa chọn tưởng chừng không đáng kể này lại định hình nên bản chất đạo đức của chúng ta. Chọn điều thiện thường đòi hỏi nỗ lực, can đảm và sự từ bỏ. Nó là con đường hẹp, đi ngược lại xu hướng tự nhiên của sự lười biếng, sợ hãi và tư lợi. Ngược lại, con đường của cái ác thường dễ dàng hơn. Nó bắt đầu bằng những thỏa hiệp nhỏ, những lần tặc lưỡi cho qua, những sự thờ ơ trước nỗi đau của người khác. Sự trượt dốc vào cái ác hiếm khi là một cú nhảy vọt, mà là một quá trình xói mòn dần dần của lương tâm.

Vậy, điều gì hướng dẫn chúng ta trong mê cung của sự lựa chọn này? Các truyền thống hiền triết và tôn giáo đều chỉ về một ngọn hải đăng nội tâm: đó là lương tâm. Lương tâm là tiếng nói thầm lặng nhưng dai dẳng bên trong, nhắc nhở chúng ta về điều đúng, điều sai, ngay cả khi lý trí cố gắng biện minh cho điều ngược lại. Đó là dấu ấn của sự thiện nguyên thủy được đặt vào trong bản thể con người, là sự vọng lại của một "Luật Tự Nhiên" vượt lên trên mọi luật lệ do con người đặt ra. Nuôi dưỡng một lương tâm nhạy bén, trong sáng là điều kiện tiên quyết để có thể phân định được thiện và ác, đặc biệt là trong những tình huống phức tạp. Tuy nhiên, lương tâm có thể bị bóp méo, bị ru ngủ, hoặc bị chai sạn bởi những lựa zchọn sai lầm lặp đi lặp lại. Vì vậy, nó cần được rèn luyện thông qua việc trau dồi các nhân đức. Các nhân đức như khôn ngoan, can đảm, tiết độ, và công bằng – cùng với các nhân đức đối thần là tin, cậy, mến – chính là những "kháng thể" tinh thần giúp chúng ta chống lại sự xâm nhập của cái ác và tăng cường sức mạnh để làm điều thiện.

Chúng ta không lựa chọn trong một không gian trống rỗng. Mỗi quyết định của chúng ta, dù là nhỏ nhất, đều tạo ra những gợn sóng lan tỏa ra xung quanh. Khi chúng ta chọn sự thiện lương, chúng ta không chỉ cứu rỗi chính mình, mà còn góp phần chữa lành thế giới. Một hành động tử tế có thể thay đổi một cuộc đời. Một lời nói chân thật có thể lập lại trật tự. Một hành động can đảm bảo vệ công lý có thể truyền cảm hứng cho hàng ngàn người khác. Sự thiện có tính lan tỏa, nó xây dựng nên cộng đồng, kiến tạo hòa bình và làm cho cuộc sống trở nên đáng sống hơn. Tương tự, cái ác cũng có sức lây lan khủng khiếp. Một hành động bất công, một lời nói dối độc hại, hay sự thờ ơ trước cái ác có thể đầu độc cả một xã hội, phá vỡ các mối quan hệ và gieo mầm mống cho những thảm họa lớn hơn. Sự lựa chọn của chúng ta, do đó, luôn mang một chiều kích xã hội và lịch sử. Chúng ta phải chịu trách nhiệm không chỉ cho hành động của mình, mà còn cho cả sự im lặng và không hành động của mình trước cái ác.

Cuối cùng, cuộc chiến giữa thiện và ác là một cuộc chiến không có hồi kết trên trần thế. Sẽ không có một ngày mà cái ác hoàn toàn biến mất, hay sự thiện lương không còn cần phải nỗ lực. Chừng nào con người còn tồn tại với tự do của mình, chừng đó cuộc đấu tranh này vẫn còn tiếp diễn. Ranh giới có thể mờ nh ảo, và cái ác có thể đầy mưu mô, nhưng sự khao khát về điều thiện, về chân lý, về tình yêu vẫn luôn là ngọn lửa bất diệt trong tâm hồn con người. Sự lựa chọn giữa thiện lương và cái ác, xét cho cùng, là sự lựa chọn định đoạt ý nghĩa cuộc đời chúng ta. Đó không phải là chọn lựa giữa vinh quang và thất bại theo tiêu chuẩn thế gian, mà là chọn lựa giữa việc trở nên "người" hơn, trở nên giống với hình ảnh tốt đẹp nhất mà Đấng Tạo Hóa đã khắc họa nơi chúng ta, hay là tự đánh mất mình trong bóng tối của sự phi nhân. Con đường của sự thiện lương là một hành trình cam go, nhưng đó là hành trình duy nhất xứng đáng để đi.