Vòng xoáy của sự hy sinh và điều hiển nhiên

VÒNG XOÁY CỦA SỰ HY SINH VÀ ĐIỀU HIỂN NHIÊN

Có một nghịch lý đau lòng vẫn luôn song hành trong cuộc đời của những người rộng lượng, hiền lành và luôn dốc sức cho người khác. Đó là nghịch lý về lòng tốt bị bào mòn bởi sự hiển nhiên. Chúng ta được giáo dục phải cho đi vô điều kiện, phải đặt lợi ích tập thể lên trên lợi ích cá nhân, phải xem sự phục vụ là niềm vui và vinh dự. Những phẩm hạnh ấy đáng quý, là nền tảng của mọi mối quan hệ lành mạnh, nhưng khi sự hiền lành vượt quá ranh giới, khi sự rộng lượng không còn đi kèm với sự khôn ngoan, và khi sự dốc sức trở thành một gánh nặng không hồi đáp, chúng ta đã vô tình tự tạo ra một vòng xoáy nghiệt ngã, nơi mà chính sự cao thượng của mình lại trở thành lưỡi dao cứa vào tâm hồn. Thực tế nghiệt ngã đã chứng minh: đừng quá hiền lành, đừng quá rộng lượng, cũng đừng quá dốc sức làm hết mọi chuyện, bởi lẽ, lâu dần, người ta sẽ mặc nhiên chấp nhận, tất cả những gì bạn làm đều là điều bạn nên làm.

Sự hiển nhiên bắt đầu từ những điều nhỏ nhặt nhất. Ban đầu, hành động giúp đỡ của bạn là một món quà, một cử chỉ tử tế đáng được trân trọng. Nhưng khi món quà này được trao đi một cách thường xuyên, không giới hạn, và không có bất kỳ rào cản nào, nó nhanh chóng chuyển hóa trong tâm trí người nhận thành một nghĩa vụ. Tâm lý con người có xu hướng tiết kiệm năng lượng nhận thức: thay vì phải liên tục ghi nhận và biết ơn cho mỗi hành động phục vụ, họ sẽ hợp lý hóa việc tiếp nhận đó như một phần mặc định của mối quan hệ. Chiều sâu của sự hi sinh mà bạn bỏ ra không còn được đo lường bằng sự mất mát của bạn, mà được định giá bằng sự tiện lợi mà họ nhận được. Khi bạn hiền lành đến mức không bao giờ từ chối, tiếng "đồng ý" của bạn dần mất đi giá trị, còn tiếng "không" – nếu có một ngày bạn dám thốt ra – lại bị xem là một hành động ích kỷ, một sự bội tín. Nỗi đau lớn nhất không phải là khi lòng tốt bị lợi dụng, mà là khi lòng tốt không còn được nhìn thấy nữa.

Đừng quá rộng lượng. Sự rộng lượng, nếu không đi kèm với sự phân định khôn ngoan, sẽ nuôi dưỡng sự ỷ lại và vô trách nhiệm. Người cho đi không chỉ cho vật chất, mà còn cho cả năng lượng tinh thần, thời gian và cơ hội của chính mình. Sự rộng lượng vô bờ bến đôi khi tước đi cơ hội trưởng thành của người khác. Khi bạn luôn sẵn lòng che chở mọi khó khăn tài chính, hay giải quyết mọi rắc rối cá nhân cho họ, bạn đã vô tình loại bỏ nhu cầu tự lực, tự chịu trách nhiệm và tự học hỏi từ thất bại của chính họ. Khi bạn rộng lượng đến mức làm cạn kiệt tài nguyên của mình, bạn không chỉ tự hại bản thân mà còn tạo ra một sự phụ thuộc độc hại. Đến một ngày, bạn kiệt sức và không còn khả năng cho đi nữa, sự rộng lượng trước đây sẽ không được nhớ đến như một hành động cao quý, mà sự từ chối hiện tại sẽ bị quy kết thành sự keo kiệt và bạc bẽo. Người ta không nhớ bạn đã cho họ bao nhiêu lần, họ chỉ nhớ lần cuối cùng bạn không thể cho họ điều họ muốn.

Vấn đề của việc quá dốc sức, quá tận tâm trong công việc và các mối quan hệ tập thể, còn nan giải hơn. Những người dốc sức làm hết mọi chuyện thường là trụ cột không thể thay thế, là người giải quyết vấn đề cuối cùng. Họ nhận lãnh mọi trách nhiệm, làm việc gấp đôi, gấp ba người khác, không phải vì muốn được trả lương cao hơn, mà vì một ý thức trách nhiệm cao độ hoặc một khát khao được chứng minh giá trị. Tuy nhiên, trong cơ cấu tập thể, sự tận tâm này lại dễ dàng trở thành một tiêu chuẩn mới cho năng suất chung. Sức lao động phi thường của bạn trở thành định mức bình thường của cả nhóm. Kết quả là, những người khác cảm thấy thoải mái với việc làm ít hơn, vì họ biết có bạn sẽ bù đắp. Sự dốc sức của bạn không hề nâng cao chất lượng chung, mà chỉ làm hạ thấp trách nhiệm của những người còn lại. Khi bạn đột nhiên mệt mỏi, muốn nghỉ ngơi, hay thậm chí chỉ cần một lời động viên, sự đổ vỡ của hệ thống mà bạn đã gồng gánh sẽ nhanh chóng quay lại đổ lỗi cho sự "yếu đuối" hay "thiếu chuyên nghiệp" của bạn, thay vì nhìn nhận lại sự lạm dụng sức lao động của họ.

Chúng ta, những con người mang bản tính muốn kết nối và muốn được yêu thương, thường nhầm lẫn giữa sự phục vụ chân chính và hành vi tìm kiếm sự chấp nhận. Nhiều người trong chúng ta quá hiền lành, quá rộng lượng, hay quá dốc sức không chỉ vì lòng tốt bẩm sinh, mà còn vì một nhu cầu sâu xa được công nhận và được yêu. Chúng ta sợ bị từ chối, sợ bị coi là ích kỷ, nên chúng ta liên tục cho đi như một cách để mua lấy vị trí của mình trong lòng người khác, hay trong một tập thể. Hành động của chúng ta xuất phát từ sự thiếu thốn nội tâm, chứ không phải từ sự đầy đủ của trái tim. Và đây chính là bi kịch lớn nhất: khi bạn dựa vào sự hi sinh của mình để xây dựng giá trị bản thân, bạn đã trao quyền kiểm soát hạnh phúc và sự công nhận của mình vào tay người khác. Và khi họ cảm thấy mọi thứ là điều đương nhiên, nguồn công nhận ấy sẽ cạn kiệt, khiến bạn cảm thấy bị phản bội và bị bỏ rơi, dù không ai có ý định phản bội bạn cả. Họ chỉ đơn giản là đã quen với việc bạn làm tất cả.

Vì lâu dần, người ta sẽ cảm thấy, tất cả những gì bạn làm đều là điều bạn nên làm. Cho dù có một ngày bạn không chống đỡ nổi nữa, bạn khóc bạn mệt cũng chẳng ai quan tâm đến bạn đâu. Bởi vì trong mắt họ, mọi thứ đều là do bạn tự nguyện. Đây không phải là một lời buộc tội đối với những người nhận, mà là một lời cảnh tỉnh dành cho những người cho đi. Chúng ta cần học cách xác lập ranh giới không phải để trở nên lạnh lùng, mà là để bảo vệ khả năng yêu thương lâu dài của mình. Ranh giới không phải là bức tường, mà là bờ kè giữ cho dòng nước của lòng tốt không chảy tràn lan đến mức cạn kiệt. Thiết lập ranh giới là hành động tử tế tối thượng đối với chính mình, và cũng là một hành động giáo dục đối với người khác, dạy họ cách tôn trọng, trân trọng và tự chịu trách nhiệm.

Sự ích kỷ đôi khi nên được nhìn nhận dưới góc độ của "lòng ích kỷ lành mạnh" (healthy selfishness). Đây là việc nhận ra rằng bạn không thể cứu vãn thế giới nếu bạn không tự chăm sóc bản thân mình. Việc đặt bản thân vào danh sách ưu tiên không phải là tội lỗi, mà là điều kiện tiên quyết để bạn có thể tiếp tục phục vụ. Nếu bạn là một ngọn nến, bạn cần phải có sáp và bấc để tiếp tục cháy. Việc bạn tự bổ sung năng lượng, tự cho phép mình nghỉ ngơi, tự bảo vệ nguồn lực cảm xúc và thể chất của mình chính là việc duy trì khả năng chiếu sáng cho người khác. Đừng có chuyện gì cũng nghĩ cho người khác, nếu không người ta sẽ luôn nghĩ rằng tất cả những gì bạn làm đều là điều đương nhiên. Hãy học cách nói "Không" một cách hòa nhã, nhưng dứt khoát. Hãy học cách chia sẻ gánh nặng thay vì gồng gánh một mình. Hãy học cách chấp nhận rằng, sự giúp đỡ lớn nhất đôi khi là việc lùi lại, để người khác tự mình đứng dậy.

Hơn hết, ý nghĩa của sự phục vụ theo tinh thần Ki-tô giáo không nằm ở sự hy sinh mù quáng hay vô bờ bến, mà nằm ở Tình Yêu có chọn lọc và có ý hướng. Tình yêu đòi hỏi sự khôn ngoan để biết khi nào cần cho đi, và khi nào cần giữ lại. Nó đòi hỏi sự phân định để biết đâu là sự giúp đỡ đích thực và đâu là sự thỏa mãn nhu cầu được công nhận của bản thân. Phục vụ chân chính là hành động của một trái tim đầy đủ và bình an, chứ không phải là hành động của một linh hồn kiệt quệ đang cố gắng lấp đầy khoảng trống nội tâm. Chúng ta được mời gọi để trở nên giống như Chúa Ki-tô, Đấng đã phục vụ với sự tự do trọn vẹn và đã biết khi nào cần rút lui để cầu nguyện, để tái tạo năng lượng cho sứ mệnh của Ngài. Ngài không bao giờ để sự phục vụ của mình trở thành điều hiển nhiên. Ngài ban tặng món quà của Ngài với thẩm quyền và với ranh giới của Lòng Thương Xót.

Đã đến lúc chúng ta cần phải xem lại mối quan hệ của mình với lòng tốt. Hãy tử tế, nhưng hãy tử tế một cách có giới hạn. Hãy rộng lượng, nhưng hãy rộng lượng với sự khôn ngoan. Hãy dốc sức, nhưng hãy dốc sức với sự tỉnh thức về giá trị của chính mình. Đừng để vòng xoáy của sự hy sinh không giới hạn dẫn đến vực thẳm của sự kiệt sức và cảm giác bị bỏ rơi. Hãy nhớ rằng, việc bạn tự nguyện cho đi không có nghĩa là người khác có quyền nhận lấy mãi mãi. Trân trọng bản thân, bảo vệ ranh giới của mình, chính là hành động nhân đạo nhất mà bạn có thể làm. Khi bạn đủ mạnh mẽ và đủ đầy, sự cho đi của bạn mới thực sự là món quà, chứ không phải là sự tự hủy hoại. Và chỉ khi đó, lòng tốt của bạn mới được nhìn nhận đúng với giá trị thiêng liêng và cao quý của nó. Hãy học cách yêu thương mình trước, để có thể yêu thương người khác một cách bền vững và chân thật hơn.

Lm. Anmai, CSsR.