Khi nào một hành động được gọi là “đúng” theo lương tâm Kitô Giáo?

KHI NÀO MỘT HÀNH ĐỘNG ĐƯỢC GỌI LÀ “ĐÚNG” THEO LƯƠNG TÂM KITÔ GIÁO?

Trong cuộc sống thường nhật, từ những quyết định nhỏ nhặt nhất cho đến những lựa chọn mang tính bước ngoặt, con người luôn mang theo một câu hỏi muôn thuở: "Làm thế nào để biết mình đang làm đúng?" Câu hỏi này không chỉ là vấn đề của pháp luật hay quy tắc xã hội, mà còn là một truy vấn sâu xa về đạo đức và ý nghĩa tồn tại. Đối với người Kitô hữu, câu trả lời nằm ở một khái niệm cốt lõi: lương tâm. Giáo lý Hội Thánh Công giáo (GLHTCG) định nghĩa lương tâm là "hạt nhân bí ẩn nhất và là cung thánh của con người, nơi con người ở một mình với Thiên Chúa" (GLHTCG, số 1776). Như thế, một hành động được gọi là “đúng” theo Kitô giáo không chỉ là sự hợp lý hay hợp pháp, mà còn là sự đáp trả trung thành, được thẩm định tại cung thánh ấy, với tiếng gọi của Chân Lý và Tình Yêu.

Để một hành động được coi là "đúng" về mặt luân lý Kitô giáo, hành động đó phải trải qua sự thẩm định toàn diện, bao gồm ba yếu tố cấu thành: đối tượng (cái gì), mục đích (tại sao), và hoàn cảnh (như thế nào). Theo thần học luân lý Công giáo, cả ba yếu tố này phải hài hòa và hướng về điều thiện. Trước hết, đối tượng của hành vi – tức là hành động tự thân nó – phải phù hợp với Sự Thật và Lề Luật vĩnh cửu của Thiên Chúa (GLHTCG, số 1778). Điều này có nghĩa là bản chất của việc làm không được tự thân là điều xấu, bất kể mục đích hay hoàn cảnh có vẻ tốt đẹp đến đâu. Chẳng hạn, giết người hay nói dối luôn là những hành vi có đối tượng xấu, và do đó, không thể trở thành hành động "đúng" theo lương tâm.

Kế đến, mục đích của người hành động là yếu tố then chốt thứ hai. Đây là câu trả lời cho câu hỏi: "Tôi làm điều này để làm gì?" Mục đích phải là sự thúc đẩy của lòng mến và ý muốn điều thiện. Giáo lý dạy rằng: "Không bao giờ lấy điều xấu để đạt điều tốt" (GLHTCG, số 1789). Đây là một nguyên tắc nền tảng, bác bỏ hoàn toàn triết lý "mục đích biện minh cho phương tiện." Dù mục đích có cao cả đến đâu – chẳng hạn như cứu cả một cộng đồng – người Kitô hữu không bao giờ được phép sử dụng một hành vi có đối tượng xấu (ví dụ: cướp bóc, bôi nhọ danh dự) để đạt được nó. Mục đích tốt chỉ làm tăng thêm tính luân lý của hành vi tốt, nhưng không thể cứu vãn một hành vi có đối tượng xấu.

Cuối cùng là hoàn cảnh, bao gồm tất cả các yếu tố bổ sung như thời gian, địa điểm, cách thức và những hậu quả có thể lường trước. Hoàn cảnh không bao giờ có thể thay đổi tính luân lý của một hành vi có đối tượng xấu, nhưng chúng có thể làm tăng hoặc giảm tính thiện hay tính ác của một hành vi. Ví dụ, việc trộm cắp là xấu (đối tượng xấu), nhưng nếu nó xảy ra trong hoàn cảnh cực kỳ nghèo đói và tuyệt vọng, hoàn cảnh đó có thể làm giảm bớt trách nhiệm luân lý của người phạm tội, dù hành động vẫn là sai trái. Một hành động chỉ được gọi là "đúng" khi đối tượng, mục đích và hoàn cảnh đều hài hòa trong việc hướng tới điều thiện tối cao.

Lương tâm, dù là cung thánh, không phải là một quan tòa tự động hay bất khả sai lầm. Thậm chí, lương tâm có thể sai lầm nghiêm trọng nếu bị dẫn dắt bởi sự ích kỷ, thói quen xấu, sự ngu dốt không thể vượt qua, hoặc sự coi thường giáo huấn và quyền bính của Hội Thánh (GLHTCG, số 1791–1792). Do đó, trọng tâm của đời sống luân lý Kitô giáo là việc huấn luyện lương tâm. Lương tâm cần được nuôi dưỡng liên tục, như một khu vườn thiêng liêng cần được chăm sóc để tiếng nói của Thiên Chúa luôn vang vọng rõ ràng, thay vì bị tiếng nói của đam mê và tội lỗi lấn át.

Việc huấn luyện lương tâm đòi hỏi một kỷ luật thiêng liêng nghiêm ngặt, bắt đầu từ việc để Lời Chúa soi sáng đời sống mình (GLHTCG, số 1785). Lời Chúa không chỉ là sách giáo khoa luân lý mà còn là ánh sáng soi đường. Một lương tâm được hình thành đúng đắn là lương tâm được thấm nhuần các chân lý mạc khải. Kế đến, người Kitô hữu cần thường xuyên xét mình, cầu xin Chúa Thánh Thần hướng dẫn, và học hỏi từ các chứng nhân đức tin. Việc lắng nghe giáo huấn của Hội Thánh, đặc biệt là Huấn quyền, là điều tối cần thiết, bởi vì Hội Thánh là cột trụ và nền tảng của sự thật, giúp con người nhận ra những lỗi lầm và thiếu sót trong phán đoán của mình.

Tuy nhiên, dù đã được huấn luyện cẩn thận, lương tâm vẫn có thể rơi vào tình trạng "ngu dốt vô vi" – tức là sai lầm mà không thể vượt qua, không do lỗi của người hành động. Trong trường hợp này, Giáo lý khẳng định rằng hành động theo lương tâm đó không bị coi là tội lỗi. Nhưng nguyên tắc này không bao giờ được sử dụng để bào chữa cho sự lười biếng hoặc thiếu quan tâm trong việc tìm kiếm sự thật. Trách nhiệm luân lý của người Kitô hữu là không ngừng theo đuổi sự thật khách quan và tìm kiếm sự ngay chính trong lương tâm. Điều này liên quan trực tiếp đến "khuôn vàng thước ngọc" mà Chúa Giêsu đã dạy: "Điều gì anh em muốn người ta làm cho mình, thì chính anh em hãy làm cho người ta" (Mt 7,12; GLHTCG, số 1789). Đây là tiêu chuẩn kiểm tra cuối cùng: hành động đúng là hành động tôn trọng và khẳng định phẩm giá của tha nhân, xuất phát từ tình yêu.

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, nơi mà chủ nghĩa tương đối lên ngôi và chân lý bị coi là cảm tính cá nhân, việc giữ cho lương tâm Kitô giáo ngay chính càng trở nên thách thức. Lương tâm bị tấn công bởi văn hóa tiêu thụ, sự dễ dãi về tình dục, và sự thờ ơ với công lý xã hội. Sống theo lương tâm Kitô giáo đòi hỏi một lập trường dứt khoát: không thỏa hiệp với những giá trị đối nghịch với Tin Mừng, luôn chọn lựa điều thiện đích thực, xây dựng công ích và thể hiện tình yêu thương vô vị lợi. Lương tâm được huấn luyện đúng đắn sẽ giúp chúng ta phân định được giữa điều thiện giả tạo và điều thiện đích thực, giữa cái dễ dãi và cái cần phải nỗ lực để đạt được.

Thánh Phaolô đã gói gọn toàn bộ Lề luật trong một điều răn duy nhất: "Toàn bộ Lề luật được nên trọn nơi một điều răn duy nhất: Ngươi phải yêu thương người thân cận như chính mình" (Gl 5,14). Đây chính là đỉnh điểm và là động lực của mọi hành động "đúng" theo lương tâm Kitô giáo. Hành động "đúng" không chỉ là sự tuân thủ máy móc một loạt các quy tắc, mà là một hành vi mang tính cá vị, có trách nhiệm và được thúc đẩy bởi Đức Ái. Khi Đức Ái là đối tượng, mục đích và hoàn cảnh của mọi hành vi, lúc đó lương tâm con người thực sự hòa hợp với ý định của Đấng Tạo Hóa. Đó là hành động trở nên đúng vì nó đưa con người đến gần hơn với Thiên Chúa, làm chứng cho công lý và tình yêu của Ngài giữa thế gian, và góp phần xây dựng Nước Trời ngay tại đời này.

Tóm lại, một hành động được gọi là “đúng” theo lương tâm Kitô giáo khi nó thỏa mãn đồng thời ba điều kiện: đối tượng của nó phải thiện, mục đích của người hành động phải thiện, và hoàn cảnh phải phù hợp. Tuy nhiên, trên hết, hành động ấy phải là kết quả của một lương tâm được huấn luyện chu đáo, lắng nghe Lời Chúa và Giáo huấn Hội Thánh, và được thúc đẩy bởi Tình Yêu. Hành động đó không chỉ là sự đúng đắn về mặt lý trí mà còn là sự phản chiếu của Chân Lý, Công Lý và Tình Yêu Thiên Chúa, giúp cá nhân đạt đến sự thánh thiện và góp phần làm cho xã hội trở nên nhân bản hơn.

Lm. Anmai, CSsR.