Triều đại của ĐGH Leo là cơ hội mới cho quan hệ Việt Nam - Vatican
Triều đại của ĐGH Leo là cơ hội mới cho quan hệ Việt Nam - Vatican
Khi làn khói trắng bốc lên trên Nhà nguyện Sistine và tông hiệu của Đức Thánh Cha Leo XIV vang lên lần đầu tiên, một cảm giác hy vọng thầm lặng đã xuất hiện trong cộng đồng Công giáo Việt Nam.
Việc bầu ra vị tân giáo hoàng — sau triều đại mục vụ sâu sắc của Đức Giáo hoàng Phanxicô — không chỉ đánh dấu sự chuyển giao quyền lãnh đạo trong Giáo hội toàn cầu mà còn là bước ngoặt có thể xảy ra trong hành trình kéo dài hàng thập kỷ hướng tới quan hệ ngoại giao toàn diện giữa Tòa Thánh và Việt Nam.
Với khoảng sáu triệu tín đồ, Công giáo là tôn giáo có tổ chức nhất tại Việt Nam, dựa trên những tín đồ được đăng ký chính thức và cơ cấu tôn giáo. Trong khi nhiều người Việt Nam vẫn duy trì tín ngưỡng dân gian truyền thống hoặc báo cáo không có tôn giáo chính thức, thì ít cộng đồng nào trong nước thể hiện cùng mức độ đoàn kết, tổ chức và ảnh hưởng xã hội như Giáo hội Công giáo.
Trong nhiều thập kỷ, người Công giáo tại Việt Nam đã duy trì sự cân bằng tinh tế: một mặt, duy trì đời sống đức tin sôi nổi, mặt khác, hoạt động dưới sự hạn chế chặt chẽ của một nhà nước độc đảng giám sát chặt chẽ những hoạt động tôn giáo.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, cả chính phủ Việt Nam và Tòa Thánh đều có những bước đi thận trọng nhưng không thể nhầm lẫn hướng tới sự tương tác lẫn nhau.
Một chặng đường dài đối thoại
Sau năm 1975, quan hệ giữa Việt Nam và Tòa Thánh xấu đi, đặc biệt là vào cuối những năm 1990 và đầu những năm 2000, khi căng thẳng bùng phát về tranh chấp đất đai của Giáo hội — đáng chú ý nhất là những tranh chấp liên quan đến Giáo xứ Thái Hà và khu đất của Phái đoàn Tòa thánh trước đây bên cạnh Nhà thờ chính tòa Hà Nội.
Những cuộc biểu tình ôn hòa của người Công giáo đã bị đàn áp, làm gia tăng thêm sự ngờ vực giữa nhà thờ và nhà nước.
Tuy nhiên, từ đầu những năm 2010 trở đi, một quá trình ngoại giao lặng lẽ nhưng ổn định đã diễn ra. Năm 2011, Vatican đã bổ nhiệm một đại diện không thường trú tại Việt Nam, tiếp theo là việc bổ nhiệm Đức Tổng giám mục Marek Zalewski làm đại diện thường trú đầu tiên của Giáo hoàng tại Hà Nội vào năm 2023 — một cột mốc quan trọng trong mối quan hệ song phương.
Tại sao Hà Nội lại thay đổi lập trường?
Về mặt đối ngoại, Việt Nam đang chịu áp lực ngày càng tăng trong việc cải thiện hồ sơ nhân quyền của mình, đặc biệt là từ các quốc gia Tây phương. Việc hợp tác với Vatican — một tiếng nói đạo đức toàn cầu — cải thiện hình ảnh ngoại giao của đất nước.
Trong nước, người Công giáo Việt Nam đang đóng vai trò ngày càng lớn trong sự phát triển kinh tế xã hội của quốc gia. Bất chấp những hạn chế về giáo dục và truyền thông, họ đã vươn lên nổi bật trong kinh doanh, hoạt động từ thiện và xã hội dân sự. Một số doanh nhân Công giáo hiện đang lãnh đạo những tập đoàn lớn và một số đã đạt đến vị thế tỷ phú.
Hơn nữa, nhiều nhà lãnh đạo thế hệ mới của Việt Nam đã học tập hoặc làm việc tại các quốc gia có giá trị văn hóa Kitô giáo, chẳng hạn như Pháp, Hoa Kỳ hoặc Ý. Sự tiếp xúc này đã giúp họ mở mang kiến thức và tầm nhìn đã thúc đẩy thái độ đồng cảm hơn đối với Giáo hội.
Các nhà chức trách cũng công nhận tính kỷ luật và sự gắn kết mạnh mẽ của cộng đồng Công giáo. Ở nhiều giáo xứ, khi các linh mục địa phương lên tiếng, toàn thể cộng đồng lắng nghe. Người Công giáo thậm chí đã hiến đất cho những dự án cơ sở hạ tầng công cộng mà không yêu cầu đền bù — một cử chỉ được các quan chức nhà nước đánh giá cao.
Nói tóm lại, việc cải thiện quan hệ với Giáo hội hiện được coi không chỉ có lợi cho ngoại giao quốc tế mà còn là một chiến lược thực dụng của quốc gia.
Yếu tố Đức Thánh Cha Leo XIV
Mặc dù vẫn còn trong giai đoạn phôi thai của triều đại giáo hoàng, Đức Thánh Cha Leo XIV đã thể hiện cam kết mạnh mẽ trong việc tiếp tục mở rộng tầm ảnh hưởng của Giáo hội đối với những quốc gia cộng sản và hậu cộng sản. Với tư cách là một hồng y, ngài được biết đến với mối quan tâm đối với Á châu và sự nhấn mạnh vào việc xây dựng hòa bình và đối thoại liên văn hóa.
Cả những người quan sát và người Công giáo Việt Nam đều tin rằng Đức Thánh Cha Leo XIV sẽ tiếp tục di sản của Đức Giáo hoàng Phanxicô, ngài đã đưa mối quan hệ Việt Nam-Vatican đến bờ vực bình thường hóa. Có rất ít lý do để tin rằng Đức Thánh Cha Leo XIV sẽ làm chậm đà phát triển này.
Ngược lại, quan hệ ngoại giao chính thức có thể trở thành một trong những thành tựu ban đầu trong sứ mệnh toàn cầu của ngài.
Theo những người trong cuộc của Vatican, Việt Nam có thể là một trong những quốc gia Á châu đầu tiên mà Đức Thánh Cha Leo XIV cân nhắc đến thăm. Đối với người Công giáo Việt Nam, chuyến thăm như vậy sẽ không chỉ mang tính biểu tượng — mà còn khẳng định sự hiệp thông trọn vẹn của họ với Giáo hội hoàn vũ và thừa nhận hành trình đức tin của họ dưới áp lực.
Nếu thành hiện thực, đây sẽ là lần đầu tiên một giáo hoàng đến thăm Việt Nam — một khoảnh khắc có tầm quan trọng sâu sắc về mục vụ và ngoại giao.
Bối cảnh khu vực và những thách thức dai dẳng
Việt Nam không đơn độc trong việc điều hướng mối quan hệ của mình với Tòa Thánh. Tại Trung Quốc, Vatican đã phải đối mặt với những trở ngại trong việc thực hiện một thỏa thuận tạm thời về việc bổ nhiệm giám mục.
Trong khi đó, Đại Hàn — nơi có cộng đồng Công giáo đông đảo — đã chào đón Đức Giáo hoàng Phanxicô vào năm 2014 với sự nồng nhiệt của công chúng. Việt Nam đang đứng giữa ngã ba đường giữa những mô hình này: thận trọng như Trung Quốc, nhưng ngày càng cởi mở như Đại Hàn.
Tuy nhiên, vẫn còn nhiều thách thức. Quá trình bổ nhiệm giám mục vẫn cần có sự tham vấn của chính phủ, hạn chế quyền tự chủ của Giáo hội. Những tranh chấp về tài sản vẫn chưa được giải quyết. Những phương tiện truyền thông và trường học Công giáo hoạt động dưới sự giám sát chặt chẽ.
Một vấn đề khác nằm ở không gian kỹ thuật số. Trong khi lời lẽ ngoại giao đã được cải thiện, nhiều diễn đàn trực tuyến — gồm một số diễn đàn được cho là có liên quan đến các cơ quan chính phủ — vẫn tiếp tục lan truyền những câu chuyện chống Công giáo. Điều này làm dấy lên mối lo ngại về việc liệu sự tham gia của Hà Nội với Vatican có xuất phát từ thiện chí thực sự hay tính toán chiến lược.
Một tiếng nói từ thực địa
Cha Gise Long, một linh mục giáo xứ ở miền Trung Việt Nam, đã bày tỏ sự lạc quan thận trọng: “Chúng tôi không lo lắng về việc giáo hoàng là ai. Điều quan trọng là liệu Tòa Thánh có nhớ đến chúng tôi hay không — những người Công giáo đang sống ở những nơi khó khăn. Nếu Đức Thánh Cha Leo XIV đi theo con đường mà người tiền nhiệm của ngài là Đức Giáo hoàng Phanxicô đã mở ra, chúng tôi sẽ cảm nhận được điều đó, ngay cả từ chốn xa xôi này.”
Giới trẻ Công giáo Việt Nam cũng coi kỷ nguyên mới này là cơ hội để sống đức tin của mình một cách cởi mở hơn. “Nếu Đức Giáo hoàng đến Việt Nam, tôi sẽ đi tàu để gặp ngài, ngay cả khi phải đi 20 tiếng đồng hồ,” Thủy, một sinh viên đại học đến từ Huế, cho biết. “Chúng tôi chưa bao giờ thấy sự công nhận như vậy trước đây. Điều đó có ý nghĩa rất quan trọng đối với chúng tôi.”
Khoảnh khắc ân sủng
Khi Đức Thánh Cha Leo XIV trên ngôi vị Giáo hoàng, Việt Nam thấy mình đang ở thời điểm then chốt — không chỉ về mặt ngoại giao mà còn về mặt tinh thần. Ngoài nghệ thuật chính trị, người Công giáo Việt Nam khao khát được Giáo hội hoàn vũ đón nhận trọn vẹn — không chỉ về mặt giáo lý mà còn về mặt hiện diện.
Cho dù thông qua chuyến thăm của Đức Giáo hoàng, việc thiết lập quan hệ ngoại giao chính thức hay sự hợp tác mở rộng trong giáo dục và từ thiện, triều đại Giáo hoàng này mở ra một chương hiếm hoi và đầy hy vọng. Đối với hàng triệu người Công giáo ở Việt Nam, đã đến lúc tin tưởng một lần nữa — rằng Giáo hội có thể phát triển mạnh mẽ trong tự do và con đường dài từ Roma đến Hà Nội cuối cùng có thể trải đầy niềm tin.
Jos. Nguyễn Minh Sơn (UCA News)