Văn hóa thần tượng (idol culture): ảnh hưởng của việc hâm mộ người nổi tiếng

VĂN HÓA THẦN TƯỢNG (IDOL CULTURE): ẢNH HƯỞNG CỦA VIỆC HÂM MỘ NGƯỜI NỔI TIẾNG

Trong kỷ nguyên kỹ thuật số bùng nổ, khi hình ảnh và thông tin lan truyền với tốc độ ánh sáng, một hiện tượng xã hội mang tên "văn hóa thần tượng" (idol culture) đã phát triển mạnh mẽ, vượt qua ranh giới giải trí đơn thuần để trở thành một thế lực có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống, tâm lý và các giá trị xã hội, đặc biệt là của giới trẻ. Đây không còn là câu chuyện về việc ái mộ tài năng hay vẻ đẹp một cách thoáng qua, mà đã phát triển thành những hệ sinh thái phức tạp, nơi mối quan hệ giữa "thần tượng" (idol) và "người hâm mộ" (fan) được định hình bởi công nghệ, thương mại và những khát vọng tâm lý sâu xa của con người. Việc hâm mộ một người nổi tiếng, tự bản chất, không phải là một điều tiêu cực; nó là một phần tự nhiên trong quá trình con người tìm kiếm hình mẫu, nguồn cảm hứng và sự kết nối. Tuy nhiên, khi sự hâm mộ này được khuếch đại bởi các nền tảng mạng xã hội và được các ngành công nghiệp giải trí khai thác một cách có hệ thống, nó tạo ra những tác động hai mặt, vừa tích cực vừa tiêu cực, đòi hỏi một cái nhìn phân tích đa chiều và thấu đáo.

Văn hóa thần tượng, đặc biệt là các hình thái phát triển mạnh mẽ ở Đông Á như K-pop (Hàn Quốc) hay J-pop (Nhật Bản), đã xây dựng nên một định nghĩa mới về người nổi tiếng. Thần tượng không chỉ là những nghệ sĩ biểu diễn; họ được đào tạo và xây dựng hình ảnh như những "sản phẩm" hoàn hảo, đáp ứng một cách tỉ mỉ các mong đợi của công chúng. Họ không chỉ bán âm nhạc hay kỹ năng diễn xuất, mà còn bán một lối sống, một nhân cách được thiết kế cẩn thận: khiêm tốn, chăm chỉ, luôn tương tác tích cực với fan và duy trì một hình ảnh trong sạch. Mối quan hệ giữa fan và idol vì thế trở nên độc đáo, thường được mô tả là "quan hệ cận xã hội" (parasocial relationship), nơi người hâm mộ cảm thấy có một sự kết nối cá nhân, thân thiết, mặc dù đó là mối quan hệ một chiều. Sự bùng nổ của mạng xã hội càng làm mờ đi ranh giới, cho phép fan "tham gia" vào cuộc sống hàng ngày của thần tượng qua các buổi phát trực tiếp (livestream), các tin nhắn cập nhật, tạo ra một ảo ảnh về sự gần gũi chưa từng có.

Ở khía cạnh tích cực, văn hóa thần tượng mang lại không ít giá trị. Trước hết, thần tượng thường đóng vai trò là nguồn cảm hứng và động lực mạnh mẽ. Nhiều người trẻ tìm thấy ở thần tượng của mình câu chuyện về sự nỗ lực không ngừng nghỉ, vượt qua khó khăn từ khi còn là thực tập sinh vô danh đến khi tỏa sáng trên sân khấu. Hình ảnh này thúc đẩy người hâm mộ học tập chăm chỉ hơn, rèn luyện kỹ năng mới (như học ngoại ngữ, học nhảy, học đàn) hoặc kiên trì theo đuổi ước mơ của bản thân. Họ tìm thấy một tấm gương về kỷ luật và sự cống hiến. Bên cạnh đó, việc trở thành một phần của một "fandom" (cộng đồng người hâm mộ) mang lại cảm giác thuộc về. Trong một thế giới ngày càng trở nên phân mảnh và cô đơn, việc tìm thấy những người có chung niềm đam mê, cùng nhau chia sẻ cảm xúc, cùng nhau thực hiện các dự án ủng hộ thần tượng (như quyên góp từ thiện, bảo vệ môi trường nhân danh thần tượng) tạo ra một mạng lưới xã hội hỗ trợ quý giá. Những hoạt động này không chỉ củng cố tình bạn mà còn lan tỏa những giá trị nhân văn tích cực ra cộng đồng.

Trên bình diện vĩ mô, văn hóa thần tượng là một động lực kinh tế và văn hóa đáng kể. "Quyền lực mềm" (soft power) mà các quốc gia như Hàn Quốc có được thông qua K-pop là một minh chứng rõ rệt. Âm nhạc, thời trang, ẩm thực và ngôn ngữ của một quốc gia có thể theo chân các thần tượng để lan tỏa ra toàn cầu, thúc đẩy du lịch, xuất khẩu văn hóa và nâng cao hình ảnh quốc gia. Các ngành công nghiệp giải trí tạo ra hàng tỷ đô la doanh thu và vô số việc làm, từ sản xuất âm nhạc, tổ chức sự kiện đến bán các vật phẩm liên quan (merchandise). Người hâm mộ, với tư cách là người tiêu dùng, đóng vai trò trung tâm trong cỗ máy kinh tế này. Họ sẵn sàng chi trả không chỉ để thưởng thức nghệ thuật, mà còn để thể hiện sự ủng hộ và tình yêu của mình, tạo nên một nền kinh tế fandom sôi động. Sự lan tỏa văn hóa này cũng thúc đẩy sự hiểu biết và trao đổi đa văn hóa, khi người hâm mộ từ các quốc gia khác nhau cùng kết nối qua một niềm yêu thích chung, phá vỡ các rào cản về ngôn ngữ và địa lý.

Tuy nhiên, bức tranh về văn hóa thần tượng cũng tồn tại những mảng tối đáng lo ngại, và chúng thường bắt nguồn từ chính sự cuồng nhiệt và tính chất một chiều của mối quan hệ này. Ảnh hưởng tiêu cực rõ rệt nhất là về mặt tâm lý. Khi sự hâm mộ vượt qua ngưỡng ái mộ lành mạnh, nó có thể trở thành sự sùng bái hoặc ám ảnh (obsession). Người hâm mộ có thể bắt đầu mất đi ranh giới giữa thực tế và ảo ảnh, đầu tư quá nhiều thời gian, cảm xúc và tiền bạc vào thần tượng mà xao lãng cuộc sống cá nhân, học tập, công việc và các mối quan hệ xã hội thực tế. Họ sống qua cuộc đời của thần tượng thay vì sống cuộc đời của chính mình. Khi thần tượng vướng vào scandal, hẹn hò, hoặc đơn giản là không đáp ứng được kỳ vọng hoàn hảo đã được xây dựng, người hâm mộ có thể trải qua cảm giác sụp đổ, thất vọng sâu sắc, thậm chí là trầm cảm, như thể chính người thân của họ đã phản bội họ.

Sự méo mó trong tâm lý này còn dẫn đến các hành vi tiêu cực trong cộng đồng. "Văn hóa Fandom" đôi khi trở nên độc hại (toxic). Để bảo vệ hình ảnh thần tượng của mình, một bộ phận người hâm mộ sẵn sàng tham gia vào các "cuộc chiến fandom" (fan wars), dùng những lời lẽ miệt thị, tấn công và bắt nạt trên mạng (cyberbullying) đối với những ai chỉ trích thần tượng của họ, hoặc thậm chí là tấn công người hâm mộ của các nhóm nhạc khác. Tính sở hữu cực đoan cũng là một vấn đề. Các "fan cuồng" (sasaeng fans) ở Hàn Quốc là một ví dụ cực đoan về việc xâm phạm nghiêm trọng quyền riêng tư của thần tượng, theo dõi, đột nhập vào nhà riêng, hoặc có những hành vi đe dọa. Ngay cả những người hâm mộ bình thường cũng có thể vô tình tạo ra áp lực khổng lồ, yêu cầu thần tượng phải duy trì hình ảnh độc thân, hoàn hảo, không tì vết, tước đi quyền được sống một cuộc sống bình thường của họ.

Bản thân ngành công nghiệp thần tượng cũng phải chịu trách nhiệm cho nhiều hệ lụy. Việc "sản xuất" thần tượng như những món hàng hoàn hảo đã tạo ra một môi trường cạnh tranh khốc liệt và vô nhân đạo. Các thực tập sinh phải trải qua quá trình đào tạo khắc nghiệt, chịu sự kiểm soát nghiêm ngặt về cân nặng, ngoại hình, phát ngôn và các mối quan hệ cá nhân. Khi ra mắt, họ phải làm việc với cường độ cao, đối mặt với áp lực dư luận và sự soi mói 24/7. Điều này đã dẫn đến nhiều bi kịch về sức khỏe tâm thần, khi không ít thần tượng trẻ tuổi đã tìm đến cái chết do trầm cảm. Khi chúng ta tiêu thụ hình ảnh hoàn hảo của thần tượng, chúng ta có thể đang vô tình cổ xúy cho một hệ thống bóc lột và thiếu tính người. Hơn nữa, sự tập trung quá mức vào ngoại hình và hình ảnh được dàn dựng cẩn thận trong văn hóa thần tượng cũng góp phần củng cố các tiêu chuẩn sắc đẹp phi thực tế, gây ra sự tự ti, mặc cảm về ngoại hình và các chứng rối loạn ăn uống cho nhiều người hâm mộ trẻ tuổi, những người luôn cố gắng so sánh mình với hình mẫu lý tưởng đó.

Nhìn sâu hơn, văn hóa thần tượng phản ánh một sự thay đổi trong hệ giá trị của xã hội hiện đại. Phải chăng sự sùng bái thái quá này là biểu hiện của một khoảng trống tinh thần, một sự thiếu hụt các hình mẫu ý nghĩa và bền vững trong đời thực? Khi các giá trị truyền thống như gia đình, cộng đồng địa phương hay tôn giáo dần mất đi vị thế trung tâm, con người, đặc biệt là người trẻ, có xu hướng tìm kiếm một "neo" cảm xúc và ý nghĩa ở nơi khác. Thần tượng, với hình ảnh được lý tưởng hóa, trở thành một đối tượng dễ dàng để gửi gắm niềm tin, hy vọng và cả sự sùng kính. Họ trở thành biểu tượng cho một cuộc sống thành công, đẹp đẽ và đáng mơ ước. Nhưng sự sùng kính đặt vào những con người bằng xương bằng thịt, vốn dĩ cũng đầy bất toàn và dễ bị tổn thương, là một sự sùng kính mong manh. Nó dễ dẫn đến sự vỡ mộng và khủng hoảng niềm tin khi thực tế trần trụi được phơi bày.

Vì vậy, văn hóa thần tượng không tốt hay xấu một cách tuyệt đối. Nó là một tấm gương phản chiếu phức tạp về xã hội chúng ta đang sống. Ảnh hưởng của nó phụ thuộc lớn vào cách thức ngành công nghiệp vận hành, và quan trọng hơn, là sự tỉnh táo và bản lĩnh của chính người hâm mộ. Việc hâm mộ người nổi tiếng có thể là một gia vị tuyệt vời cho cuộc sống, một nguồn động lực tích cực, miễn là chúng ta giữ được sự cân bằng. Cần có một sự phân định rõ ràng giữa "persona" (hình ảnh công chúng) và "person" (con người thật), giữa việc ủng hộ và việc kiểm soát, giữa việc lấy cảm hứng và việc đánh mất chính mình. Người hâm mộ cần nhận thức rằng họ đang ủng hộ một nghệ sĩ, chứ không phải sở hữu một con người. Họ nên sử dụng năng lượng và đam mê của mình vào những hoạt động xây dựng, như học tập, phát triển bản thân và làm điều tốt cho xã hội, như chính thông điệp tích cực mà nhiều thần tượng muốn lan tỏa.

Tóm lại, văn hóa thần tượng là một dòng chảy xã hội mạnh mẽ, định hình cách chúng ta giải trí, kết nối và nhìn nhận về thành công. Nó mở ra những cơ hội cho giao lưu văn hóa và tạo dựng cộng đồng, nhưng cũng tiềm ẩn những nguy cơ về sức khỏe tâm lý, hành vi độc hại và sự tha hóa con người. Để điều hướng dòng chảy này một cách lành mạnh, cần sự chung tay của nhiều phía: ngành công nghiệp giải trí cần nhân văn hơn trong cách đối xử với nghệ sĩ, các nền tảng xã hội cần có trách nhiệm hơn trong việc kiểm soát nội dung độc hại, và gia đình, giáo dục cần trang bị cho người trẻ tư duy phản biện và một nền tảng giá trị vững chắc. Cuối cùng, mỗi người hâm mộ cần học cách hâm mộ một cách thông minh và tỉnh táo, để thần tượng là đôi cánh nâng đỡ ước mơ, chứ không phải là chiếc lồng khóa chặt cuộc đời họ.

Lm. Anmai, CSsR.